پیوند صنعت چاپ با دگرگونی‌های نوین جامعه ایران

 

 شب‌نامه‌ها چگونه پدید آمدند

ورود صنعت چاپ به ایران عصر قاجار، همزمان با شکل‌گیری اندیشه‌های نو در ایران، دگرگونی‌هایی مهم پدید آورد. چاپ بدین‌ترتیب نقشی برجسته در تاریخ معاصر ایران به‌ویژه در نیروبخشی به جریان آگاه‌سازی بخش‌هایی از جامعه داشته است. عبدالحسین آذرنگ در مدخل «شیوه‌های چاپ» دائرة المعارف بزرگ اسلامی درباره چگونگی گسترش صنعت چاپ در ایران می‌نویسد «ناصرالدین‌شاه شخصا به اهمیت فناوری چاپ و تأثیر تبلیغی آن آگاهی داشت. در یکی از سفرهایش به فرنگ، یک دستگاه چاپ سربی خرید و همراه با یک حروفچین به تهران فرستاد. وی در لندن به بازدید چاپخانه‌ای رفت که یک دستگاه جدید و پرسرعت چاپ رتاتیو در آن نصب شده بود». وی از رخدادی سخن می‌راند که موجب شد صنعت چاپ در ایران آن روزگار گسترشی فراوان یابد «رویداد مهمی که در عصر ناصری بر چاپ تأثیر گذاشت و پیامدهای آن ادامه یافت، آغاز تحرکات سیاسی- اجتماعی در میان دگراندیشان بود، به تأثیر از آنچه در کشورهای دیگر، به‌ویژه در غرب می‌گذشت. امواج مدرنیته از غرب به سراسر جهان می‌رسید، کشورها و جامعه‌های مختلف واکنش نشان می‌دادند، گاه ساختارهای سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و حتى فرهنگی‌شان دستخوش تغییر می‌شد و ایران هم که در سایه حکومتی استبدادی گرفتار انواع معضلات خاص کشورهای توسعه‌نیافته بود، نمی‌توانست از تاثیرهای آن امواج برکنار بماند». این پیوند، همچون موتور محرکه، بستر پذیرش دگرگونی‌های نوین را در جامعه ایران مهیا ساخت «واکنش به مدرنیته اروپایی، نخستین بروز خود را در راهها و رسانه‌های انتقال اندیشه نشان می‌داد و چاپ می‌توانست کارآمدترین فناوری در خدمت این مقصود باشد. از این‌رو به محض آن‌که اندیشه‌های مدرن به ایجاد جرگه‌هایی از هم‌اندیشان انجامید و آنچه در ایران به نام «انجمن‌های سری» معروف است، شکل‌گرفت». آذرنگ بر آن است که این شیوه بهره‌گیری از صنعت چاپ، بر گسترش فعالیت‌های مخالفان استبداد حکومتی تاثیری بسیار گذارد «شیوه‌های چاپ مخفی، به‌ویژه چاپ ژلاتینی و سپس چاپ استنسیلی در این انجمن‌ها و محفل‌های وابسته رواج یافت و هرچه بر شدت فعالیت‌های پنهانی انجمن‌های سری افزوده شد، بر کارآمدی، دامنه و برد تأثیر این شیوه‌های چاپ اضافه گردید». شب‌نامه‌ها، نخستین نمود چاپی این‌گونه انجمن‌ها به شمار می‌آمدند «در آن دوره به هرگونه مطلب چاپی که مخفیانه چاپ و پخش می‌شد، اصطلاحا «شب‌نامه» می‌گفتند. شب‌نامه‌ها دست‌نوشته‌هایی بود که به روش تکثیر ژلاتینی -که یکی از گونه‌های روش چاپ شیمیایی به شمار می‌آید- چاپ، و در تهران و شهرهای بزرگ، عمدتا در تاریکی شب، پخش می‌شد».

منبع: روزنامه شهروند