نکاتی درباره یکی از شاگردان مدرسه سیّار علامه حلی / سید حسن موسوی بروجردی

یکی از مهمترین خدماتی که در قرن هشتم هجری برای تشیع ایرانیان صورت گرفت توسط علامه حلی (ت 726 هـ) بود؛ او که خود سبب تشیع سلطان محمد خدابنده بود او را نیز در بسیاری از سفرهایش همراهی کرد تا با این همراهی بتواند بنیان تشیع را در ایرانی که اغلب شهروندانش در آن زمان عامی مذهب بودند، مستحکم گرداند. او سه کتاب «نهج الحق و کشف الصدق»، «منهاج الکرامة» و «کشف الیقین» را برای سلطان نوشت تا این سلطان تازه شیعه را در راهی که انتخاب کرده راسخ گرداند.

 

 

یکی از مهمترین خدماتی که در قرن هشتم هجری برای تشیع ایرانیان صورت گرفت توسط علامه حلی (ت 726 هـ) بود؛ او که خود سبب تشیع سلطان محمد خدابنده بود او را نیز در بسیاری از سفرهایش همراهی کرد تا با این همراهی بتواند بنیان تشیع را در ایرانی که اغلب شهروندانش در آن زمان عامی مذهب بودند، مستحکم گرداند. او سه کتاب «نهج الحق و کشف الصدق»، «منهاج الکرامة» و «کشف الیقین» را برای سلطان نوشت تا این سلطان تازه شیعه را در راهی که انتخاب کرده راسخ گرداند.

سلطان عِلم دوست هم مدرسه ای را که حدود 100 شاگرد داشت به پیشنهاد خواجه رشید الدین در کنار اردوی خود همراه کرد تا هر موقع که خواست از آنها بهره علمی ببرد؛ در رأس این مدرسه علامه حلی با شاگردانش بودند که شهر به شهر با سلطان مسافرت و مباحثات علمی می کردند؛ تمام ما یحتاج این مدرسه سیّار و نقّال اعم از مَرکب، طعام و لباس برای آنها تهیه می شد تا در خدمت سلطان باشند؛ تأثیر علامه در این مدرسه سیّار در ایران تا بدانجا بود که خواجه رشید الدین شافعی مذهب، او را به (یگانه ایران) می نامد؛ او در کتاب «بیان الحق» ص 55 علامه را با این الفاظ می ستاید: «مولانا المعظم ملک الحکماء والمشایخ، علامة العالم، وحید ایران المعتمد المکین، جمال الملة والدین ابن المطهر الحلی الذی کان رئیس عصره وکان ملازما للبلاط الاعلی».

یکی از افرادی که علامه را در همین سفرها همراهی می کرده فردی است به نام «محمّد بن أبی طالب آوی»؛ از شهر آوه که از شهرهای کهن شیعی ایران در کنار شهر ساوه که مشهور به تعصّب به تسنّن است. او یکی از شخصیت ها شیعی است که از قراینی که خواهد آمد از دانشمندان، متکلمین و فقهای برجسته نیز بوده است.

از او در الحقائق الراهنة شیخ آقا بزرگ تهرانی (ص 208 / ق 8)، و تراجم الرجال سید احمد اشكوری (ج 1، ص 483، شمارۀ 889) یاد شده است. نام او در یکی از اجازات علّامه به صراحت به این شکل آمده است: (شمس الدین محمّد بن أبی طالب ابن الحاج محمّد بن الحسن الآوی)، وی غیر از: (محمد بن هلال بن أبی طالب بن الحاج محمد الطبیب بن محمد، شمس الدین أبو یوسف الآوی) است که مجاز از فخر المحققین (ت 771 هـ) می باشد؛ که مرحوم شیخ آقا بزرگ در ذریعة (ج 1 ص 234) اجازه ای را مورّخ سال 705 هجری از فخر المحققین به او و جمال الدین ابو الفتوح احمد بن ابی عبد الله بلكو بن ابی طالب بن علی آوی یاد می کند که بنا به تصریح او اجازه ای مفصل هم می باشد.

از گزارشاتی که روی بعضی نسخه های خطی وجود دارد فهمیده می شود که آوی در بین سالهای 702 تا 710 هجری یعنی نزدیک به 8 سال علّامه و فرزندش فخر المحقّقین را در سفرهایشان همراهی می کرده.

آوی بعضی از مؤلّفات علّامه را به خط خود کتابت کرده  و همچنین از علّامه و فخر المحقّقین اجازه روایت بعضی مؤلفاتشان را دریافت کرده است؛ او اوّل بار کتاب «نهج المسترشدین فی أصول الدین» که یکی از کتاب های كلامی عقائدی مختصر علّامه است را به خط خود در ذی الحجّة سال 702 هـ، زمانی که در بغداد بوده اند کتابت کرده. کتابت این کتاب در این تاریخ بیانگر آغاز اشتغال آوی به درس و بحث و ملحق شدن به استادش دارد البته در این تاریخ (702 هـ) هنوز مدرسه سیّار خدابنده تأسیس نشده بود؛ چرا که سلطان محمد در سال 5 ذو الحجۀ 703 در تبریز تکیه بر عریکه قدرت زد و بعدها مدرسۀ سیّار و کاروان علمی علامه آغاز شد. به هر حال این نسخه قدیمیترین و مهمترین نسخۀ این كتاب به شمار می آید.

وی همین کتاب را پس از 3 سال در رجب سال 705 هـ در كربلاء معلی بر خود علامه قرائت، و علامه گواهی قرائت آن را بر پشت  نسخه به خطّ مبارکشان نوشته اند؛ و این نصّ عبارت علامه:

«قرأ علی هذا الكتاب الشیخ الأجل الأوحد الكبیر العالم الفاضل المحقّق المدقّق ملك العلماء قدوة الفضلاء رئیس الأصحاب الفقیه شمس الدین محمد بن أبی طالب ابن الحاج محمد بن الحسن الآوی ـ أدام الله إفضاله ـ من أوّله إلى آخره قراءةً مهذّبةً تشهد بفضله وقد أجزت له روایة هذا الكتاب عنّی وغیره من مصنّفاتی. وكتب العبد الفقیر إلى الله تعالى حسن بن یوسف بن المطهر مصنّف الكتاب فی الحضرة الشریفة الحائریة صلوات الله على مشرّفها فی مستهل شهر رجب من سنة 705 حامداً مصلیاً».

سپس همین نسخه را در همان سال بر فرزند علامه فخر المحقّقین نیز قرائت کرده وفخر نیز اجازه ای به خط خود برای او در کنار اجازۀ والدش داده است. این نسخه در کتابخانه آستان قدس رضوی در مشهد به شمارگان 955 نگهداری و در فهرست آنجا ج 4، ص 268. معرفی شده است (مكتبة العلامة الحلّی؛ سید عبد العزیز طباطبائی، ص 214)

آخرین اطلاعی که تا به حال از شمس الدین آوی در منابع کتابشناسی آمده این است که او بعد از 5 سال قسم منطق نسخۀ كتاب «مراصد التدقیق ومقاصد التحقیق» را بر مؤلف آن علّامۀ حلّی، در إیران زمانی که علامه در خدمت سلطان محمّد الجایتو خدابنده در سلطانیه بوده، خوانده است، و علامه گواهی و بلاغِ اجازۀ قرائت کتاب را به خط مبارکشان در جمادی الثانی سال 710 هـ، برای آوی مرقم فرموده است.

همین آوی در 4 جمادى الثانی سال 710 هـ، اجازه همین کتاب را نیز از فخر المحققین گرفته است. و نیکوست که در اینجا نصّ اجازۀ علّامه را به آوی ـ بنابر آنچه سید شهاب الدین مرعشی در ملحقات خود بر «إحقاق الحق» از اصل این نسخه زمانی که در حوزۀ تملّک فخر الدین نصیری در تهران بوده است را ـ بیاوریم:

«قرأ علی هذا الكتاب مراصد العالم الفقیه الفاضل الكبیر العلّامة المحقّق الدین ملك العلماء شمس الدین محمّد بن أبی طالب الآوی ـ أدام الله إفضاله وأعزّ إقباله ـ قراءةَ بحثٍ وإتقانٍ ومعرفةٍ وإیقانٍ، وسأل عن مباحثه الكلامیة، وقد أجزت له روایة هذا الكتاب وغیره عنّی، فلیرو ذلك لمن شاء وأحبّ. كتب العبد الفقیر إلى الله تعالى حسن بن یوسف بن المطهّر الحلّی مصنّف الكتاب فی رابع جمادى الأولى سنة عشر وسبعمأة بالسلطانیة ـ حماها الله تعالى ـ، وصلّى الله علیه سیدنا محمّد وآله الطاهرین».

این نسخه در حال حاضر در دانشگاه تهران به شمارۀ: 2301 نگهداری می شود (فهرست نسخه های دانشگاه، ج 9، ص 934 ـ 935).

در بین این سال ها (702 تا 710 هـ) و بین این بلاد سه گانه (بغداد وكربلا وسلطانیه) که آوی در آن ها با استادش علامه و فخر المحققین رحل اقامت گزیده بوده  این اطلاعی بود که از او در منابع مذکور یاد شده بود و ما اطلاع دیگری از او نداشتیم. سال گذشته در سفر تحقیقی خود به ترکیه با نسخه ای نفیس در مجموعۀ حکیم اغلو در کتابخانۀ سلیمانیه به شمارۀ: 325 روبرو شدم که بر روی آن نکاتی بس با اهمیت از شمس الدین آوی آمده بود که شناخت ما را به این دانشمند فاضل بیشتر می کند.

بنابر فواید نسخه شناسی که بر روی این نسخه آمده آوی در جای دیگری هم بوده که تا به حال این نکته در جایی ثبت و ضبط نشده است؛ او مدتی در «مدرسۀ امامیۀ» شهر قزوین سُکنی داشته و در آنجا نسخه ای از كتاب «الحاوی فی الفقه» نجم الدین عبد الغفار بن عبد الكریم شافعی قزوینی (ت 665 هـ) را در شب سه شنبه 20 شعبان سال 707 هـ، از نسخۀ اصل به خط مصنّف کتابت نموده، و سپس آن را بار دیگر با همان نسخه مقابله کرده و در بلاغ مقابلۀ خود چنین آورده است:

«قابلتُ هذه النسخة بنسخة المصنّف على حسب الجهد والطاقة فی أوائل شوّال سنة سبع وسبعمائة حرّره صاحبه وكاتبه محمّد بن أبی طالب الآوی ـ متّعه الله به وبأمثاله بمحمّد وآله».

کتاب الحاوی از متون بسیار مهم فقه شافعی است که شروح متعددی بر آن نوشته شده، یکی از آن شروح متعلّق به فرزند خود مؤلّف جلال الدین محمد بن عبد الغفار بن عبد الكریم قزوینی (متوفّای 709 هجری) می باشد؛ شمس الدین آوی بعد از کتابت و مقابلۀ کتاب با نسخۀ خط مؤلّف، یک سوم از این نسخه را بر فرزند مؤلّف نیز قرائت کرده (طبقات الشافعیة الكبرى ج 9 ص 165) و او اجازۀ روایت و قرائت کتاب را در شوّال سال 707 هجری، به او داده است؛ که نصّ اجازه از این قرار است:

«قرأ علی صاحب الكتاب الصدر الإمام الكبیر الحبر الهمام النحریر ملك الأئمّة والعلماء، شمس الملّة والدین، فخر الإسلام والمسلین محمّد بن أبی طالب الآوی ـ أدام الله فضائله ـ بعض هذا الكتاب الموسوم بالحاوی المنسوب إلى والدی ـ قدّس الله روحه العزیز ـ قریباً من ثُلثه، وسمع بعضه قراءةَ بحثٍ وإتقانٍ، وسماعَ فهمٍ وإیقان، وإنّی قد أجزتُ له ـ دام فضله ـ أن یروی عنّی ذلك بالتدریس والتفهّم والفتوى، وأن یروی سائر مسموعاتی ومستجازاتی ومناولاتی من التفاسیر والأحادیث وكتب الفقه وغیر ذلك ممّا للروایة فیه مدخل ومجال بعد رعایة شرائطها على ما اعتبره أصلها وفّقه الله تعالى لذلك ولمرضاته ولا یحرمنا من صالح دعواته؛ وكتب هذه الأحرف العبد الضعیف الراجی رحمة ربّه الغفور محمّد بن عبد الغفّار بن عبد الكریم الغفّاری القزوینی ـ أحسن الله عاقبته وجعله من الصالحین ـ فی الثانی من شهر شوّال سنة سبع وسبعمائة».

در پایان همین نسخه آوی فایده ای را در سال 739 هـ در تبریز نوشته که نشان از حیات او تا این تاریخ می کند و شاید بتوان گفت که او زمانی که با استادش به شمال غرب ایران سفر کرد در همین مناطق باقی مانده و از آنجا خارج نشده است، و شاید در تبریز هم در ربع رشیدی شهرک علمی ای که خواجه رشید الدین بنا کرده بوده سکونت داشته است. در این فایده آمده است که این نسخه را چیزی حدود 20 سال از دست می دهد و پس آن دوباره آن را پیدا می کند، و این نصّ عبارت اوست:

«وغابت هذه النسخة عن كاتبها بسبب من الأسباب ثمّ آبت إلیه بعد عشرین سنة بتوفیق ربّ الأرباب فالحمد لله على أنعامه، وصلاته على محمّد وعترته وأصحابه، وكتب ذلك صاحبها وكاتبها أضعف العباد الراجی رحمة ربّه یوم المعاد محمّد بن أبی طالب الآبی یوم الأحد لأربع لیالٍ بقین من ذی الحجّة سنة تسع وثلاثین وسبعمائة بتبریز حامداً مصلّیاً ومسلّماً... ربِّ اختم بالحسنى».

جالب اینجاست که اندازه و قطع این نسخه به همان اندازه و قالب دو نسخۀ دیگری است که آوی آنها را به خط خود استنساخ کرده.

تصویر اول: صفحۀ پایانی «الحاوی» قزوینی به خط محمد بن ابی طالب آوی شاگرد مدرسۀ سیّار علامه حلی که در خدمت اردوی سلطان محمد خدابنده بوده است، تاریخ کتابت 707 هجری

تصویر دوم: اجازۀ محمد بن عبد الکریم قزوینی فرزند مؤلف الحاوی به محمد بن ابی طالب آوی از علمای امامیه و شاگرد علامۀ حلی نسخه در مجموعۀ حکیم اغلو در سلیمانیه است.

کتابخانه علامه مجلسی

منبع: بساتین