وَفس؛ دیار تات زبان‌ها

 

 

 

هنگامی كه قصد رفتن به دیار وفس (VAFS) را داشته باشی (اهالی به زبان‌ تاتی1 آنرا «وَوس / vaus» می‌نامند)، باید از دروازه مشهد اراك كه امروزه آنرا میدان فراهان می‌نامند گذر كرد و از جاده آسفالته مشهد میقان به سمت شمال برانی. در مسیر می‌توانی به روستای مشهد میقان رفته و سپس راه خود را تا روستای آهنگران آنجایی كه گنبدی هرمی شكل كاشی كاری شده خود نمایی می‌كند و حكایت از مدفن امام‌زاده دیگری دارد، ادامه دهی.

حال برسراین سه راهی باید به سمت چپ به پیچی و از «روستای ساروق» گذركنی البته در این روستا نیز امام زاده 72 تن پذیرای زائران است. باگذر از روستای باصفای «اسفندان» و چند روستای دیگر، به‌شهر «كمیجان» می‌رسی كه مردمانش در گویش تركی خود آن را «كوموزان/komozan» می‌نامند. این شهر مركز شهرستان كمیجان است و این شهررا زادگاه شاعر و عارف نامدار «فخرالدین عراقی» می‌دانند و در كنار خیابان اصلی شهر خرابه‌هایی از بناهای خوانین بهادری كه زمانی در این منطقه حاكم و صاحب نفوذ بوده‌اند بچشم می‌خورد.

حال اگر خیابان اصلی شهر را به سمت شمال طی كنی به تندیس یا مجسمه فخرالدین عراقی خواهی رسید و ارتفاعاتی در برابر دیدگان خودنمایی می‌‌كند و اگر از دو راهی كه در مقابل قرار دارد به سمت راست یعنی به سمت گردنه وفس پیش بروی ارتفاعات آهكی معروف به «آینه بار» در برابرت خودنمایی خواهد كرد و اگر آهسته آهسته از راهی كه در پیش داری به‌سمت بالا بروی، در مسیر صعود، به روستای كوچكی به‌نام «تكیه Tekie» می‌رسی و گنبد سبز بنای امام‌زاده حسین(ع)، معروف به «حاجی رضوان» آشكار می‌شود. جاده‌ای خاكی كه رفتن آن برای خودروهای معمولی خالی از خطر نیست از سرگردنه وفس از راه اصلی جدا شده و به بنای حاجی رضوان می‌رسد.

بنایی گنبدی دارای دوشبستان كه بر سنگی صخره‌ای و یكپارچه بنا شده و گورهایی در صحن ورودی آن به چشم می‌خورد و از آنجا تمام دشتی را كه آمده‌ای در زیر پای خود می‌بینی و وزش باد را حس می‌كنی و غارها و شكاف‌های زیادی را در بدنه صخره‌ای كوه مشرف به گردنه مشاهده می‌كنی كه ساختار لایه‌ای آنها حكایت از رسوبی بودن و دورانی دارد كه این ارتفاعات در زیر دریا بوده‌اند و شاید بتوانی سنگواره یا فسیل‌هایی را در آنجا پیدا كنی.

گردنه جدید و نیز گردنه قدیم و فس (گدُوك/ Gadok) را كاملاً می‌بینی.در بازگشت به راه اصلی آسفالته و با عبور از گذرگاهی كه در یك سوی آن كوه هرمی شكل تهرساوول/ harsawol» و در سوی دیگر آن كوه «گانِوَه / Ganeva» قرار دارد شیبی به سمت پایین می‌یابی كه بتدریج از ارتفاع آن كاسته می‌شود و باغ‌های سر سبز در امتداد دره‌ای خودنمایی می‌كند. در اینجا از كنار باغ‌های «كوروَرَه / Korvara» گذر می‌كنی در مسیر خود از بالای گذر گاهی (در سمت چپ خود) عبور می‌:نی كه در شیب پایین این گذرگاه قنات یا «كاریز» باغ‌های منطقه «ایسفین / EisFin» قرار دارد. كافی است كه پایین رفته و آب خنكی بنوشی و آب بر سرو روی خود بزنی و سپس به راه خود تا توقفگاه ماشین‌ها «گاراژ وفس» ادامه دهی و در آنجا از جاهای دیدنی این روستا نشانی بگیری. آنها شاید ابتدا شما را به دیدن خانه‌های قدیمی و زیبای دارابی‌های وفس كه در محله با صفای‌ـ‌ «مانداران/ mandaran» قرار دارد راهنمایی كنند، با گذر از سرازیری كوچه‌ها به عمق درّه با صفایی می‌رسی كه در آنجا ابتدا ساختمان معروف به «دیوان خانه» را كه دارای دری بزرگ و قدیمی و پنجره‌هایی مشبّك است مشاهده خواهی كرد. این ساختمان مقر نایب الحكومه‌های بلوك وفس بوده است كه آخرین آنها مرحوم «علی قلی‌خان دارابی» بوده. در محله ماندراران خانه و برج مرحوم «حاج محمدخان دارابی» كه طبیب و حكیم وفس بوده، خانه «جهانگیرخان» با درها و پنجره‌های مشبّك كه قدمتی تا عصر صفویه دارند و نیز خانه زیبای علی قلی خان دارابی و خانه «علی اكبرخان دارابی»2 خودنمایی می‌كند.

از محله مانداران به آسانی می‌توانی به محلّه با صفای «خانی بَر/ Xanibar» كه آنرا محلّه «خَیبَر / Xaibar » نیز می‌نامند و در راستای محله مانداران قرار دارد، بروی. در گویش تاتی وفس «خانی / xani» به معنی چشمه است و در این محلّه دو چشمه از زمین می‌جوشد كه یكی از آنها در برابر مسجد بسیار قدیمی خانی برقرار دارد. مسجد خانی بر دارای ستون‌های قطور و طاق‌های هلالی شكل است.

بر دیواره مسجد كه به كوه تكیه دارد سنگی زرد رنگ به‌نام «زرده كور / Zardakavar» با نوشته‌ای به خط كوفی به چشم می‌خورد كه آن را از بیم دستبرد دزدان آثار باستانی در پشت میله‌های قطور آهنی قرارداده‌اند و اگر گوش را بر سنگ نهی صدای ریختن آب می‌آید كه احتمالاً آب همان چشمه مقابل مسجد است. از محلِّه با صفای خانی بَر (خیبر) كه اغلب محل سكونت‌ علمای وفس از جمله آیت الله العظمی شیخ عبدالنبی عراقی وفسی و سادات سجّادی بوده است می‌توانی به آسانی گذری از كوچه «سی ورَز / Siyoraz» به كوچه باغ‌های پرطراوت ایسفین داشته باشی.

حال زمان آن فرا رسیده كه از محلّه‌های پردارو درخت «رو / ro» و «باغچه‌ میران/ baghcemiran» یا باغچه امیران، سراغ بگیری كه در آن هنرمندان «شیوه كش» با پارچه‌های كلفت آبی رنگ مانند «لی/Lee» و نرینگی گاو تخت گیوه‌های پارچه‌ای می‌سازند یا به اصطلاح محّلی «شیوه می‌كشند»، تخت گیوه‌هایی كه در راه‌های كوهستانی و سنگلاخ دیار وفس سال‌ها مقاومت می‌كنند (در قدیم لباس مردان وفسی كلاه نمدی ـ پیراهن بدون یقه كه از جلو دكمه می‌خورد ـ قبا تازانو ـ شلوار مشكی از جنس دَبیت3 ـ گیوه وفسی بود و لباس زنان نیز همچون زنان كُرد شامل پارچه ابریشمی كه به دور سر می‌بستند به‌نام «كلاغی»، جلیقه، پیراهن بلند و چین دار بدون یقه با شلوار سیاه رنگ از جنس دَبیت كه آنرا نظامی می‌گفتند ـ گیوه وفسی ـ‌ چادر یا روسری بلند از جنس چیت با گل‌های درشت یا ریز می‌شد).

هنگام بازگشت به گاراژ روستا سراغی از نجّارهای میدان «دُلی احمد/ doli ahmad» كه در نزدیكی آنجا كار می‌كنند بگیر، اگر چه بیشتر این استادان بدرود حیات گفته‌‌اند ولی جوانترهای آنان شاید به توانند چگونگی ساختن پنجره‌های مشبك و درهای چوبی بزرگ با گل میخ‌های روی آن و ساختن قاشق و دوغ خوری چوبی را توضیح دهند و شاید هم بتوانند بسازند.

اگر ماه محرم به آنجا رفته باشی در مساجد وفس عَلَم‌های بلندی را مشاهده خواهی كرد كه دارای سر عَلَم‌های فلزی كنده كاری با قدمت زیاد است و هر محلّه سَر عَلَم و عَلَم مخصوص خود را دارد كه آنرا ابتدای محرم آماده می‌كنند. دربازگشت از وفس بتدریج كه به سوی گردنه می‌رانی كوه هرمی شكل «هرساوول» كه شبیه اهرام مصر است خودنمایی می‌كند و هر گاه از گردنه به سوی دشت فرودآیی به امام‌زاده حاجی رضوان(ع) و به آینه بار دوباره بنگر. شاید دیگر فرصتی برای دیدار پیش نیاید...

گزارش: عزیز الله سمیعی

پی نویس:

1- (تاریخ ماد ـ دیاكونوف)

2 - به‌خانه عباس رضاخان دارابی نیز مشهور است.

3- بهترین نوع آن دبیت حاج علی‌اكبری بود.

روزنامه اطلاعات