اخبار

پس از تشکیل دولت اسلامی و گردآمدن ملتهای گوناگون به زیر پرچم اسلام رفته رفته تمدن شکوهمندی شکل گرفت که آن را به نام تمدن اسلامی می شناسند. چندین ملت که از کران رود سند تا دامنه های کوه پیرنه پراکنده بودند در پدیدآوردن این تمدن و بارور کردن آن سهم داشتند. اما آیا صرف گردآمدن چندین ملت به زیر یک پرچم و احیاناً فرمان بردن آنها از دولتی واحد سبب زایش تمدنی تازه می شود؟

اگر راست باشد که قدمت، حق ایجاد می‌کند، حق آب‌وخاکی که شعر مطالبه می‌کند، در قیاس با دیگر ژانرهای ادبی، قاعدتاً باید به‌مراتب بیشتر باشد و البته این نکته در مورد ادبیات فارسی، در غیاب محض ادبیات نمایشی و حضور نه چندان پررنگ ادبیات داستانی، به طریق اولی صادق است و حتی ادبیات غرب هم به‌رغم برخورداری از پشتوانۀ غنی و دیرینۀ ادبیات نمایشی، از این قاعده مستثنا نیست؛ چراکه همۀ آن آثار و عموم رساله‌های فلسفی و علمی اصالتاً منظوم یا دست‌کم شاعرانه بوده‌اند

جایگاه نقد در سمت و سو دادن به ذائقه و سلیقه جامعه ایرانی موضوعی است که با فریدون جیرانی (فیلمساز و منتقد سینما)، کامیار عابدی (منتقد حوزه کتاب و ادبیات)، آروین صداقت کیش (منتقد موسیقی) و نعمت‌الله فاضلی ( انسان شناس) در میان گذاشته‌ایم؛ اینکه چرا نقد عمومی یا مرورنویسی (review) که هدفش بیان محتوا و ارزش کلی آثار فرهنگی و هنری به زبان ساده برای مخاطب عمومی است، تأثیرگذاری شبیه آنچه در نیویورکر، گاردین و لوموند اتفاق می‌افتد را در ایران ندارد.

ما هنوز نقد نداریم. نقد با «اراده تغییر و اصلاح» مناسبت دارد. ارادۀ تغییر نیز با «شناخت» امکان‌ها ملازم است و چون اراده از «قدرت» جدا نمی‌شود، نقد را می‌توان از آثار و نشانه‌های قدرت دانست. پس آن را با بحث و چون و چرای صرف اشتباه نباید کرد؛ چنان‌که تا دوره جدید، فلسفه را که علم بحثی است، نقد نمی‌خواندند.

سالها پیش یک مجموعه به من سپردند که بررسی کنم. آمدم که نکاتی بنویسم در مورد شیوه و آیین نقد که برخی از آنها در آن نوشتار رعایت نشده بود. برای این کار، چند تیتیر نوشتم که به تفصیل بنویسم. اما بدون مقدمه نمی‌شد. لذا ابتدا یک مقدمه نوشتم که ناتمام ماند. همان مقدمه ناتمام را سالها به چنگ و دندان کشیدم، از این سوی به آن سوی بردم، به امید آنکه به سرانجامی برسد، که نرسید.

معاون فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی گفت: اگر نقد در کشور جدی گرفته می‌شد نیاز به ممیزی کتاب کمتر می‌شد بنابراین اگر خارج از دولت و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی جریان نقد پا گرفته بود و وجود داشت ممیزی می‌توانست کمتر شود.

نقد نیز مانند هنر از تأثیر و نفوذ فلسفه بر کنار نیست. در دو سه قرن اخیر عقاید و آراء تازه ای که در فلسفه بیان شده است در نقادی راه های تازه گشوده است. هر یک از منتقدان بر حسب آراء و عقاید فلسفی خویش در نقد آثار ادبی شیوه ای خاص پیش گرفته اند و تحقیقات جالب کرده اند. بسیاری کوشیده اند روش های علمی و فلسفی را در نقد به کار برند و از این راه نقادی را در خط سیر علوم بیندازند.

من نمی‌توانم قضاوت كنم و نمی‌دانم صحنه به چه شكل است، اما گذشته از این اتحادیه كه برخی از آدم‌هایش را می‌شناسم، به وجود آمدن یك انجمن علمی دانشجویی این حس را در من به وجود می‌آورد كه نهادهایی هست كه این ظرفیت را دارند که نظام دانش را به مسئله بدل كنند؛ من فكر می‌كنم این مسئله‌ای بنیادین است. ما اغلب از بیرون به نظام دانش نزدیك می‌شویم و دیگر آن وقت فقط نظام دانش نیست، علوم اجتماعی مسئله است؛ همواره می‌ترسیم كه عده‌ای علوم اجتماعی را می‌زنند و در این موضع می‌افتیم كه از آن دفاع كنیم.

ایمانوئل کانت خطا را نبایستی در بیرون جست، این ذهن است که همواره در معرض خطاست و به قولی بنیاد این خطا را باید در خود خرد و ذهن یافت، نه در این یا آن اشتباه. اما در اندیشه‌ی دگم، انسان در پی این کوشش است که چیزهایی را بشناسد که اساساً در توانایی او نیست، ازاین‎رو واجد بلندپروازی‌هایی است که این بلندپروازی‌ها خطا را ممکن می‌کند. نقد که واژه‌ی صحیح فارسی آن سنجش است، محصول دوران جدید است. در گذشته مجادله و مناقشه و تخطئه وجود داشته است که البته این‌ها با مفهوم نقد یا سنجش در دوران جدید تفاوت جدی دارد، اما سنجش به معنای گسترده و به معنای امروزین آن واجد بنیادهای جدی فلسفی است که در بستر شکل‌گیری فلسفه‌ی دوران که به آن فلسفه‌ی انتقادی می‌گویند، برساخته شد.