1394/7/27 ۱۰:۱۸
چند سالی است که پرداختن به موسیقی آیینی و مذهبی به <مناسبت> وابسته شده و تنها در تقویم خاصی این آثار خلق می‌شود یا درباره آن بحث می‌شود در صورتی که منشأ و خاستگاه موسیقی هایی که امروزه به گوش ما می‌رسد از نوحه و عزاداری‌ها سرچشمه می‌گیرد. در واقع موسیقی‌های مذهبی بزرگترین گنجینه‌های میراث معنوی ایران هستند که در گوشه پنهان نواهای قدیم قرار گرفته و سینه به سینه تا به امروز منتقل شده است.اما متأسفانه طی گذر زمان و بروز سلیقه‌های متفاوت نسل امروز، اشعار و نوحه‌ها دچار تغییرات نادرستی شده‌اند به نوعی که این روزها این سبک جدید منتقدین بسیاری دارد.
نغمه‌های عاشورایی میراث ملی ما هستند
ندا سیجانی: چند سالی است که پرداختن به موسیقی آیینی و مذهبی به <مناسبت> وابسته شده و تنها در تقویم خاصی این آثار خلق می‌شود یا درباره آن بحث می‌شود در صورتی که منشأ و خاستگاه موسیقی هایی که امروزه به گوش ما می‌رسد از نوحه و عزاداری‌ها سرچشمه می‌گیرد. در واقع موسیقی‌های مذهبی بزرگترین گنجینه‌های میراث معنوی ایران هستند که در گوشه پنهان نواهای قدیم قرار گرفته و سینه به سینه تا به امروز منتقل شده است.اما متأسفانه طی گذر زمان و بروز سلیقه‌های متفاوت نسل امروز، اشعار و نوحه‌ها دچار تغییرات نادرستی شده‌اند به نوعی که این روزها این سبک جدید منتقدین بسیاری دارد. «مهدی امین‌فروغی»، نوازنده، پژوهشگر و محقق موسیقی و ادبیات که در سال جاری با انتشار «کتاب سال عاشورا» جایزه ادبی دعبل خزاعی را از آن خود کرد، معتقد است مردم احساسات و خاطرات مذهبی خود را در هیأت‌ها و نوحه‌ها تأمین و تثبیت می‌کنند بنابراین زمانی که نوحه‌ای می‌خوانیم یا اجرا میکنیم باید بدانیم که مخاطب تشنه است و با تغذیه و اجرای صحیح سیراب می‌شود. وی می‌گوید مسئولان باید در حفاظت و حراست از نوحه‌ها و ملودی‌های عاشورایی و آثار موسیقایی کوشا باشند و تدریس آن را در دانشگاه‌ها ضرورت بدانند. گفت‌و‌گوی «ایران» با مهدی امین‌فروغی را در ادامه می‌خوانید.
تعریف شما از موسیقی آیینی و مذهبی چیست؟
هر قوم و ملت دایره گسترده‌ای از موسیقی دارد و موسیقی مذهبی، در شاخه‌ای از موسیقی اقوام، ملت و فرهنگ‌ها قرار گرفته است. در فرهنگ ایران و شیعه نیز شاخه‌ای از موسیقی ملی ما، موسیقی مذهبی است.
موسیقی آیینی، موسیقی ای است که بیشتر به آیین‌های ملی ما می‌پردازد، مانند سنت‌های ایرانی چون نوروز و مهرگان که عمدتاً در زمان‌های مختلف همراه با موسیقی اجرا می‌شود.
اما در دوران ما چه در حوزه ادبیات و شعر و چه در حوزه موسیقی، به موسیقی مذهبی، «آیینی» گفته می‌شود مانند شعر آیینی. در حالی که شعر آیینی تنها به مذهب اشاره ندارد بلکه شعرهایی است که شامل آیین‌های ملی و مذهبی هردو می شود. بنابراین اگر ما این عنوان را برای موسیقی آیینی (که بهتر است بگوییم موسیقی مذهبی) بپذیریم طبیعتاً تعریف آن به موسیقی‌ای اطلاق می‌شود که در خدمت مفاهیم مذهبی، آموزه‌های دینی و مناسک مذهبی در آمده است.
با توجه به این نکته بسیار مهم باید بدانیم که در طول تاریخ بشر به شهادت تاریخ، هر کجا دین، آیین و مذهب در بین تمامی اقوام بشری دیده شده، پدیده‌ای به نام موسیقی در کنار این ادیان و در واقع به‌عنوان دستیار خدمت می‌کند.
به شهادت تاریخ حدود 2هزار و250 سال پیش از میلاد، از عیلامی‌ها که در دشت ایذه خوزستان اقامت داشتند سنگ‌نبشته‌هایی موجود است که نشان می‌دهد آیین پرستش درآن زمان با موسیقی همراه بوده است. در یونان باستان، هند باستان و ایران باستان نیز به همین صورت بوده. در ایران آیین زرتشتی آیینی است که به گفته فریدریش نیچه فیلسوف آلمانی «می‌توان تمام آیین زرتشت را به یک قطعه موسیقایی تشبیه کرد.»
با این تفاسیر از بدو پیدایش مذاهب و ادیان، موسیقی جزئی از آنها بوده و تاکنون هم، چنین بوده است به گونه‌ای که در فرهنگ ایرانی و شیعه نیز موسیقی در حوزه مذهب و در شکل‌های مختلف بخوبی مشاهده می‌شود. مانند قرائت قرآن و اذان با آواز خوش یا مناجات، نوحه‌خوانی، شبیه‌خوانی، منقبت‌خوانی، سحر‌خوانی، چاوشی‌خوانی که در اقسام و شکل‌های مختلف، موسیقی در آن تجلی پیدا کرده است. بنابراین تعریف ما از موسیقی علم ترکیب الحان است، به‌گونه‌ای که در گوش آدمیان خوشایند باشد. به این ترتیب می‌توان گفت موسیقی به شهادت تاریخ در تمام اقوام و ملیت‌ها از ابتدا جوهره و ماهیتش مذهبی بوده است.
شاخه‌ای از موسیقی نیز موسیقی‌ای است که برای تفریحات جامعه و تنوع در زندگی مردمان از دیرباز رایج بوده و با اقبال مردم نیز مواجه شده است. حال اگر ناگزیر بخواهیم به خاستگاه اصلی موسیقی برگردیم به ناچار با اضافه کردن یک پسوند مذهبی باید به آن موسیقی ای گفت که در خدمت مفاهیم و تعالیم دینی و مذهب است.
موسیقی عاشورایی جایگاهی خاص درمیان ایرانیان دارد. منبع این موسیقی کجاست؟
هر موسیقی که ناظر به واقعه عاشورا و وقایع مرتبط با امام حسین(ع) است چه در شکل موسیقی‌سازی و چه آوازی، موسیقی عاشورایی است، مانند نوحه خوانی که در شکل موسیقی آوازی است یا شبیه‌خوانی که با آواز و ساز همراه است و دیگر شکل‌های موسیقی که در خدمت تاریخ عاشورا و امام حسین(ع)است.
یعنی نوحه خوانی‌ها در دستگاه موسیقی ردیفی قرار می‌گیرند؟
بله. بزرگان موسیقی ما این جمله را به بانگ بلند گفته‌اند و در تاریخ نیز ثبت شده است که «اگر نوحه خوانی، روضه‌خوانی و شبیه خوانی نبود، امروزه چیزی به نام موسیقی ملی در دست نداشتیم.»
تبیین حرف استادان بزرگی چون روح‌الله خالقی این است که در آن سال‌ها، خصوصاً از عصر صفویه به بعد موسیقی در کشور ما ممنوع شد و نوازندگان و خوانندگان از کار بیکار شدند. عده‌ای کار را کنار گذاشتند، عده‌ای دیگر چون شعرا و موسیقیدان‌ها به هندوستان و دیگر کشورها مهاجرت کردند و عده‌ای که ماندند و منتظر بودند کار خود را ادامه بدهند با پدیده‌ای به اسم نوحه‌خوانی، روضه خوانی و عزاداری مواجه شدند و آن را بستر مناسبی دانستند. در واقع الحان و نغماتی را که در موسیقی به‌کار برده می‌شد در خدمت مراسم عزاداری عاشورا قرار دادند و شاگردانی را نیز در این باره تربیت کردند. یعنی نوازنده‌ای که نمی‌توانست در عرصه نوازندگی کار کند درخدمت شبیه‌خوانی و نوحه‌خوانی تربیت کردند و همان دستگاه‌ها و گویش‌های موسیقی که از استادان خود آموخته بودند و در ساز یا آواز به‌کار می‌بردند به جوانانی که می‌خواستند تعزیه و نوحه بخوانند آموزش دادند. از آن سال‌ها به بعد و طی چندین دهه حاملان اصلی موسیقی ما نوحه خوان‌ها، شبیه‌خوان‌ها، روضه‌خوان‌ها و اهل منبر بودند یعنی این افراد توانستند موسیقی ما را حفظ کنند.
این روند تا کجا ادامه پیدا می‌کند؟
این روند تا اوایل یا اواسط دوره قاجاریه ادامه می‌یابد و مجدداً آزادی عمل برای موسیقیدانان پیدا می‌شود و اهل منبر با اهل موسیقی در دو راه موازی حرکت می‌کنند. بنابراین خدمتی که موسیقی ما به نوحه خوانی و شکل‌های مختلف عزاداری داشته بسیار ستودنی است.
نکته قابل توجه ارتباط موسیقی و نوحه‌خوانی با موسیقی و روضه‌خوانی تا جایی است که وقتی به تاریخ استادان بزرگ از مشروطه به بعد مراجعه میکنیم می‌بینیم که در نام و شرح حال تمامی بزرگان آهنگساز، نوازنده و خواننده چون روح‌الله خالقی، ادیب خوانساری، تاج اصفهانی، غلامحسین بنان، سید جواد بدیع زاده، عبدالله دوامی، رضاقلی میرزا ظلی، اقبال السطان، عارف قزوینی و... آمده است که شاگرد روضه‌خوان یا تعزیه‌خوان بوده‌اند وحتی بسیاری از آنها چون عارف قزوینی، تاج اصفهانی، اقبال السلطان و سیدجواد بدیع‌زاده در ابتدای کار شبیه‌خوانی می‌کردند و رفته رفته با تأسیس رادیو در خدمت موسیقی قرار گرفتند.
موسیقی‌هایی که امروزه با مضمون عاشورایی تولید می‌شود، چقدر به ریتم و ملودی این نوع موسیقی احترام می‌گذارند و موسیقی درخور موسیقی آیینی و مذهبی خلق می‌کنند؟
تولید این‌گونه آثار بستگی به نگرش و درک آهنگساز دارد. با آنکه در ظاهر عاشورا را مصیبت می‌بینیم یعنی زمانی که اولیاالله به خون تپیدند، مردان پاک سر بریده شدند و خاندان امام حسین(ع) به اسیری رفتند اما در باطن این امر یک شکوه وجود دارد و اگر آهنگساز، خواننده و نوازنده صحنه عاشورا را پر از حماسه و پرشکوه ببیند آنچه تولید می‌کند یک اثر باشکوه خواهد بود اما اگر مصیبت ببیند اثری که تولید می‌شود پر از غم، اندوه و درد است. طبیعتاً هنرمندی که ادراک وسیع‌تری از این واقعه داشته باشد و حماسه و عاطفه را به‌صورت متعادل دریافت کند دراثر خود ازتوفیق بیشتری برخوردار می‌شود.
آیا در این زمینه از تجربه و صحبت‌های کارشناسان و استادان نیز بهره می‌برند؟
فردوسی می‌گوید: «یکی داستان است پرآب چشم». صرف نظر از موسیقی مذهبی اگر هنرمندی تاریخ، منشأ و پیدایش موسیقی را نداند و مطالعه‌ای در کلام بزرگان غرب و شرق چون افلاطون، ابن سینا، فارابی، غزالی، سهروردی و مولانا نداشته باشد و نداند و آگاه نباشد جوهره موسیقی که در اختیار من است ازلی، آسمانی و مقدس است و بخواهد بدون اشراف، معرفت و مطالعه به واقعه تاریخی چون کربلا بپردازد، مانند کسی است که هنری به اسم نوازندگی، آهنگسازی و خوانندگی دارد و می‌خواهد از کسی بسراید، بخواند و برای کسی بنوازد که اصلاً او را نمی‌شناسد. طبیعتاً این فرد یا افراد برای بیان مفهوم خود از موسیقی نامناسبی استفاده می‌کنند که هیچ تناسبی بین آن دو وجود ندارد، به طور مثال از موسیقی‌های مبتذلی گرته‌برداری می‌کنند که برای فضاهای متفاوت ساخته شده و در قالب و محتوای مفاهیم مذهبی نمی‌گنجد. در واقع برای بیان یک مفهوم عاشورایی باید ملودی که ساخته می‌شود به گونه‌ای باشد که قالب و محتوا یکدیگر را در آغوش گرفته و به وحدت و یگانگی برسند. پس بنابراین اگر کسی از تاریخ موسیقی، چیستی آن و از پیوند شگفت‌انگیز بین ادیان و موسیقی بی‌اطلاع بوده یا شناخت سطحی نسبت به آن پیدا کرده باشد نباید وارد این عرصه شود چون اثری که تولید می‌شود در بدو تولد از بین خواهد رفت و یک بار مصرف است. اما در جای دیگر پیوند شعر و موسیقی و قالب و محتوا و قرار‌گیری آنها در کنار هم ملودی و آهنگ‌های مذهبی خلق می‌کند که در خون مردم می‌رود و سال‌های سال زمزمه آنها خواهد بود مانند نوحه‌های قدیمی.
امروزه نهضتی که به وجود آمده بازگشت به آثار گذشته است و صحبت شان این است که نوحه‌های قدیمی حال و هوای دیگری دارند. به این علت که نوحه و آهنگ‌های جدید به بن‌بست رسیده و شرایط و اصولی چون پیوند صحیح قالب و محتوا در آن رعایت نشده است.
بسیار جای تأسف است که بعضی از مداحان ما از آهنگ و موسیقی‌هایی استفاده می‌کنند که بایسته و در شأن مجالس امام حسین(ع) نیست. آهنگ‌هایی که تداعی کننده فضاهای بسیار متفاوت است و برای کسی که به آن فضاها آگاهی دارد بسیار زننده درنظر می‌آید.
بنابراین مداحانی که موسیقی عاشورایی را به صورت تخصصی و آوازی کار می‌کنند یا افرادی چون آهنگساز، نوازنده و خواننده که بدون تمرکز و آگاهی در طول عمر هنری خود آلبوم موسیقی به نام عاشورایی تولید می‌کنند باید زیرنظر کارشناسان کارآزموده آثار خود را ارائه بدهند تا آثار ماندگاری چون «عاشورا» مرحوم استاد جواد معروفی یا «نینوا» حسین علیزاده تولید شود این استادان به کار خود واقف بوده و آثاری تولید کرده‌اند که سال‌های سال قابل شنیدن و معرفی شدن است.
با توجه به اشاره‌ای که به ارائه آثارتخصصی مداحان داشتید نوع خواندن مداحان و نوحه‌خوان‌ها چه اثراتی بر مردم خواهد داشت؟
بی‌شک تأثیر بسیار زیادی خواهد داشت، همان گونه که شنیدن ترانه‌ای برای مردم خاطره می‌سازد، احساسات و خاطرات مذهبی مردم نیز در هیأت‌ها و نوحه‌ها تأمین و تثبیت می‌شود. بنابراین زمانی که نوحه‌ای می‌خوانیم یا اجرا میکنیم باید بدانیم که مخاطب تشنه است و با تغذیه صحیح سیراب می‌شود. به همین دلیل وظیفه مداحان نسبت به مخاطبان خود بسیار سنگین است و می‌بایست بدانند شعر و نوحه‌ای که می‌خوانند، ملودی که استفاده می‌کنند و تمام نقل و قول‌ها زیر ذره‌بین کارشناسان قرار گرفته و از نظرها مخفی نمی‌ماند بخصوص درعصر حاضر که عصر تکنولوژی، رسانه و ارتباطات است، کوچکترین خطایی وسیله‌ای خواهد بود برای تاختن منتقدان.
بنابراین، این افراد برای بیان نقل قول‌های تاریخی باید در زمینه تاریخی حتماً با یک کارشناس تاریخ در ارتباط باشند. در زمینه شعر نیز برای اشتباه نخواندن و پرهیز و اجتناب از شعر‌های مبتذل زیر نظر کارشناس ادبیات فعالیت کنند. در خصوص نوع آهنگسازی نیز همین گونه است و باید با کارشناس موسیقی در ارتباط باشند و بدانند که چه نوع ملودی را باید استفاده و با مفاهیم ترکیب کنند.
با توجه به مشکلاتی که بر سرراه موسیقی‌های مذهبی و آیینی ما وجود دارد به نظر شما چرا این نوع موسیقی دغدغه مسئولان و دست‌اندرکاران قرار نمی‌گیرد؟
به اعتقاد من در کشور و فرهنگ ما بخصوص حوزه هنر، کارها فردی و با همت شخص هنرمند تولید می‌شود و البته که انتخاب و تصمیم آنها صحیح و قابل قبول است. به این علت که کار هنر، کار عشق است و در این راه هرچه بیشتر همت بگماریم و وسواس بیشتری به خرج بدهیم در تولید اثر از توفیق بیشتری برخوردار خواهیم بود.
در انتخاب این راه نباید نیازمند حمایت مسئول، سفارش، توصیه و بخشنامه‌ای بود بلکه هنرمندان باید این را بدانند که پای در راه عشق گذاشته‌اند و هنر را به گونه‌ای متعالی کنند که هر آنکس که می‌بیند، مقابلش سجده کند.
با وجود این مشکلات آیا ضرورت دارد موسیقی آیینی در دانشگاه‌ها تدریس شود؟
بله بی‌تردید. امروزه می‌بینیم که در دانشکده‌های موسیقی همچنان آثار کلاسیک موسیقی‌دانانی چون باخ تدریس می‌شود اما متأسفانه هنوز هم برای بسیاری از موسیقیدانان ما جا نیفتاده است که یک نوحه قابلیت آن را دارد که تدریس، تجزیه و تحلیل شود. به‌طور مثال اذان مؤذن یک اثر موسیقایی است مگر چه اشکالی دارد که در دانشکده‌های موسیقی آموزش داده شود؟! مگر قرائت قرآن آثار موسیقایی نیست پس چرا سوره تکویر که عبدالباسط قرائت می‌کند تدریس نمی‌شود؟!
من معتقدم باید به آثار مذهبی اهمیت بسیاری داده شود و نباید نوحه‌ها را دست‌کم گرفت. حفظ و حراست از نوحه وملودی‌های عاشورا و آثار موسیقایی در حوزه عاشورا به منزله حفظ و حراست از میراث ملی و فرهنگی ما است.
همان‌گونه که برفرض نابودی بخشی از کتیبه‌های مسجد شیخ لطف‌الله (اصفهان) خسارت میراث فرهنگی ما است اگر یک نوحه از بین برود باید احساس خسارت کنیم.
در زمینه تولید آلبوم یا کتاب عاشورایی اوضاع چگونه است؟ آیا بازار خوبی دارد؟
کارهایی که در حوزه موسیقی عاشورا و آیینی مانند آلبوم ارائه می‌شود عمدتاً از توفیق خوبی برخوردار نبوده و شاید تعدادی از آنها توانسته‌اند موفق عمل کنند به این دلیل که کارهای مناسبتی و سفارشی عمر کوتاه و تاریخ مصرف دارد و از بین می‌رود بنابراین بر عهده و همت هنرمندان و موسیقیدانان است که آثار خوبی تولید کنند.
خطاب من به تمام موسیقیدان‌ها، آهنگسازان و خوانندگان است که برای بالنده شدن و حیات موسیقی در کشور نهضت موسیقایی عاشورایی را آغاز کنند یعنی هرکس در هر سطح از کار هنری که قرار دارد از محرم امسال تصمیم بگیرد یک پیوند بین موسیقی خود و عاشورا و امام حسین(ع) ایجاد کند و کارهایی در این زمینه تولید کند که نهضت موسیقی عاشورایی شکل بگیرد.
در این زمینه رسانه‌ها چقدر اثرگذار هستند؟
قطعاً بسیار مؤثرخواهند بود. بی‌شک مردم تمامی اطلاعات خود را از رادیو و تلویزیون و رسانه‌های مکتوب دریافت می‌کنند و گوش موسیقایی شان از این طریق تغذیه می‌شود. بنابراین برمسئولان صدا و سیما واجب است که گوش موسیقایی مردم را آن‌گونه که شایسته است تغذیه کنند و از آثار مبتذل و پخش آن پرهیز کنند و پیوسته در تربیت و رشد و تعالی مردم بکوشند.
منبع: روزنامه ایران
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید