سيد علی شايگان (زندگی‌نامه سياسی نوشته‌ها و سخنرانی‌ها)

1394/6/8 ۱۰:۱۳

محمود فاضلی: در جلد اول کتاب سيد علی شايگان، معرفی و شخصیت و مبارزات وی مورد بررسی فرزندش قرار گرفته است. در این مجموعه تلاش گردیده است از نوشته‌های خود ایشان اعم از بیوگرافی، متن سخنرانی‌ها و یا ترجمه‌ها مورد استفاده قرار گیرد. البته این مجموعه نتوانسته است همه نوشته‌ها و سخنرانی‌های وی را شامل شود. فصل اول کتاب به نام «گذشت عمر» را شایگان طی سال‌های 1333 الی 1335 در زندان لشکر زرهی، هنگامی که از سرنوشت آینده خود بی خبر بود، نوشته است.

محمود فاضلی: در جلد اول کتاب سيد علی شايگان، معرفی و شخصیت و مبارزات وی مورد بررسی فرزندش قرار گرفته است. در این مجموعه تلاش گردیده است از نوشته‌های خود ایشان اعم از بیوگرافی، متن سخنرانی‌ها و یا ترجمه‌ها مورد استفاده قرار گیرد. البته این مجموعه نتوانسته است همه نوشته‌ها و سخنرانی‌های وی را شامل شود. فصل اول کتاب به نام «گذشت عمر» را شایگان طی سال‌های 1333 الی 1335 در زندان لشکر زرهی، هنگامی که از سرنوشت آینده خود بی خبر بود، نوشته است. وی در این بخش به تفصیل به تولد در سال 1281، موقعیت خانوادگی خود، تحصیل در مدرسه شریعت و سپس شعاعیه شهر شیراز و ذکر خاطراتی از این دوران از جمله تنبیه دانش آموزان با چوب و قیافه وحشتناک معلم که با چوب به کف، دست می‌زد را بیاد می‌آورد و می‌نویسد«اگر منظم و به وقت به مدرسه می‌آمدیم و تکالیف شب را که عبارت از نوشتن چند صفحه مشق خط بود انجام می‌دادیم و ناخن‌های خود را روز جمعه می‌گرفتیم که صبح شنبه مورد ایراد نباشیم دیگر غمی نداشتیم زیرا نه معلم و نه مدیر و نه کربلایی علی درصدد آزار و و اذیت ما نبودند. روزهای عید و حتی روزهای عزا برای ما روز تفریح و خوشی بود. عید که جای خود داشت زیرا مدرسه تعطیل می‌شود وگاه گاه مدیر یا یکی از معلمین ما را به گردش می‌برد و تمام روز را در یکی از باغات خارج شهر به سر می بردیم. ولی روزهای عزام هم برای ما بی‌کیفییت نبود چون غالبا تمام روز تعطیل می‌شد. در این بخش شایگان تصویر کاملی از محله‌های زندگی خود، دکان‌ها ارائه داده است و خواننده را بخوبی با موقعیت جغرافیایی شهر آشنا می‌کند.  

        شایگان برای ادامه تحصیل راهی تهران می‌شود. پدر شایگان که با دکتر مصدق آشنا بود، سفارش پسرش را به او می‌کند. خانواده شایگان راضی به سفر فرزند خود به تهران نبودند ولی پس از اصرار بی حد فرزند به خاطر ادامه تحصیل، تسلیم شده و اجازه سفر به تهران داده شد. او در در کنکور سال 1300 مدرسه عالی علوم سیاسی شرکت کرد و مقاله‌ای تحت عنوان «چرا به مدرسه عالی علوم سیاسی آمده‌ام؟» نوشت که مورد توجه علی اکبر دهخدا رئیس مدرسه عالی علوم سیاسی قرار گرفت. شایگان طی پنج سال دوره این مدرسه را طی کرد. از جمله استادان مدرسه می‌توان از فاضل تونی، ابوالحسن فروغی، میرزا عبدالعظیم خان قریب، نجم الملک و شخص دهخدا نام برد. در این مدرسه احمد و غلامحسین مصدق (فرزندان دکتر محمد مصدق) کریم سنجابی، محمد باقر حجازی، عبدالحمید زنگنه و بسیاری از دوستان آینده شایگان هم دوره‌ای او بودند.

شایگان در سال 1305 از مدرسه عالی علوم سیاسی فارغ التحصیل شد و به عنوان مترجم در وزات دارایی استخدام گردید. وی در همان سال با یازده نفر از دوستان که عمدتا هم کلاسی‌های او بودند پیمانی منعقد کردند که از چگونگی و ماهیت آن اطلاعی نیست. آیا یک هسته فعالیت سیاسی بوده است؟ چرا مکتوب شده است؟ (1) شایگان در این دوره مشاغلی همچون«مترجمی وزارت دارایی، مدیریت مجله تعلیم و تربیت و شرکت در تحریر کتاب ابتدایی که از طرف معارف منتشر می‌شد» را برعهده داشت.  شایگان چون قصد ادامه تحصیل داشت به همراه 120 نفر دیگر که بسیاری از آنها رجال آینده ایران شدند عازم خارج از کشور می‌شود. وی در 1307 برای ادمه تحصیل عازم شهر لیون فرانسه می‌شود. علی رغم اینکه این دانشگاه مدرک لیسانس مدرسه علوم سیاسی را قبول داشت وی ترجیح داد دوره لیسانس حقوق را در فرانسه مجددا طی کند. فوق لیسانس خود را از دانشکده حقوق دانشگاه پاریس گرفت و در پنجمین سال اقامت در پاریس دکترای خود را با عنوان «بحث در باب تاریخ حقوق عمومی اسلام» تدوین کرد. در مدت حضور در پاریس به منزل علامه محمد قزوینی رفت و آمد داشت و این ملاقات‌ها به دوستی آنها منجر شد. پس از بازگشت به کشور عنوان دانشیار وارد خدمت دانشگاه تهران شد. دهخدا به عنوان رئیس دانشگاه او را به معاونت دانشگاه حقوق برگزید.

پس از شهریور 1320 شایگاه به همراه اساتید مهم و تاثیرگذار آن دوره از جمله دهخدا، سنجابی، بهار، قزوینی، صدیقی، سحابی، مهدی آذر، رادمنش و دیگران فعالیت فرهنگی و اجتماعی چشمگیری را آغاز کردند تا در به دست آوردن حقوق صنفی، اجتماعی و سیاسی خود ترغیب کنند. (2) قبول مسئولیت در وزارت فرهنگ توسط دکتر شایگان نیز در همین زمینه بود. شایگان رسالت فعالیت‌های خود را در ارتقاء فرهنگ مملکت می‌دید ولی هنگام ورود به وزارت فرنگ در سال 1325 ناخودآگاه به فعالیت سیاسی کشیده شد. در دوران وزارت فرهنگ محمد تقی بهار در کابینه قوام، شایگان به عنوان معاون وزیر فرهنگ انتخاب شد. هسمر دکتر شایگان روایت می‌کند که ملک الشعرا گفته بود که او به شرط معاونت شایگان، وزارت را قبول می‌کند.(3) در کابینه بعدی و در 10 مرداد 1325 قوام، فریدون کشاورز وزیر فرهنگ شد و شایگان بار دیگر در پست معاونت ابقا شد. اما در 27 مهر ماه بالاخره شایگان خود وزیر فرهنگ شد. شایگان به خاطر قبول معاونت وزارت فرهنگ در دوره وزارت کشاورز متهم به همکاری با حزب توده شد. وی البته در سال 1330 وکیل مدافع سران حزب توده شده بود. شایگان اگرچه به اتاق آراء به ریاست دانشکده حقوق برگزیده شد اما به دلیل مشغله فراوان در پست معاونت وزارت فرهنگ ریاست را نپذیرفت.

        در فصل چهارم کتاب به یادداشت‌های روزانه وی و بعضی از سخنرانی‌های شایگان اختصاص یافته است که ویژه سال‌های 1328 و 1329 است. وی در این بخش تحصن تعدادی از نزدیکان به مصدق در اعتراض به وضعیت انتخابات در اطراف کاخ را که در مورخ 22 مهر 1328 آغاز شد را به تفصیل و با جزئیات توضیح داده است. تعداد متحصنین دهها هزار نفر است اما رادیو دولتی تعداد آنها را 180 نفر ذکر می‌کند. خبری که هژیر آنرا به مسئولین وقت دیکته کرده بود. این اولین قضیه‌ای بود که همدستی، بلکه سرکردگی، هژیر را در راس مخالفین تحصن می‌رساند. چون تحصن به درازا می‌کشد بحث مفصلی میان متحصنین برای خاتمه و یا ادامه آن صورت می‌گیرد. شایگان و تعدادی از دوستانش ادامه تحصن را بی‌معنی می‌دانستند و شروع انتخابات را جواب کافی تلقی می‌کردند. علی‌رغم دریافت پاسخ شاه، گروهی بر ادامه تحصن تاکید دارند اما شایگان و تعداد دیگر مخالف ادامه آن هستند. سرانجام تحصن با صدور بیانیه‌ای پایان می‌یابد. شایگان در این بخش نقش تک تک نمایندگان در تحصن را بخوبی بیاد می‌آورد.

        در فصل پنجم با عنوان «نهضت ملی شدن نفت-1» توسط خود شایگان و در اوایل سال 1350 (هنگامی) که او در آمریکا در تبعید به سر می‌برد) نوشته شده و در برگیرنده تحلیلی از آغاز جنبش ملی نفت است. این نوشته فقط مربوط به دوره اول جنبش، یعنی تا زمستان سال 1329 است. شایگان البته نتوانسته است این مطلب را کامل کند. همراهان او بارها خواستند که او این مطلب را به انتها برساند. همسر او می‌گوید که وی هربار قصد می‌کرد که به نوشتن این مطلب بپردازد، چنان متاثر می‌شد که ادامه کار غیرممکن می‌بود. با این حال این نوشته، گرچه ناقص، ولی حاوی مطالب مهمی است که برای اولین بار منتشر می‌شود. در این بخش بعضی از نطق‌ها، اسناد، و بریده‌های روزنامه‌ها که به متن مربوط می‌شوند به عنوان پاورقی آورده شده است تا به پیوستگی نوشته‌های شایگان صدمه‌ای نزند.

        در این بخش موضوعاتی همچون«تاریخ و کیفیت نفوذ انگلیس در ایران، تغییر اوضاع ایران پس از شهریور 1320، تشکیل جبهه ملی، دوره چهاردهم و مسئله نفت، وقایع آذربایجان، انتخابات دوره شانزدهم، انتخابات اولین مجلس سنای ایران، تجدید انتخابات تهران برای دوره شانزدهم، مرام جبهه ملی، آزادی انتخابات، آزادی مطبوعات، محدود کردن حکومت نظامی، مخالفت با تصمیمات مجلس ساختگی موسسان،  اجرای قانون اساسی، اصلاح قوانین مطبوعات و انتخابات و حکومت نظامی، قتل دهقان (نماینده شهر خلخال و مدیر مجله تهران مصور)، دولت رزم آرا و کمیسیون مخصوص نفت» مورد اشاره قرار گرفته است.

فصل ششم با عنوان «نهضت ملی شدن نفت-2 سعی شده است که نقش ایشان در باقی مانده دوران ملی شدن نفت و نهضت ملی ایران با کمک گرفتن روزنامه‌ها یا نوشته‌های خودش توصیف شود. در این بخش سرفصل‌هایی همچون«استرداد لایحه قرارداد الحاقی، مخالفت با برنامه دولت رزم آرا، متن پیشنهاد قانون ملی شدن نفت، درگذشت ملک الشعرای بهار، هیات نظارت بر ملی شدن نفت، مسافرت به لاهه، سفر مصدق و هیات همراه جهت شرکت در نشست شورای امنیت سازمان ملل (4)، مجلس هفدهم، دیوان دادرسی لاهه، ماجرای ریاست مجلس، قیام 30 تیر 1331، گزارش جراید در باره 30 تیر، قطع رابطه با انگلیس، هیات مختلط نفت، مخالفت با دکتر مصدق و خروج عده‌‌ای از صف ملیون، مکی و ضدیت آیت‌الله کاشانی، آخرین رایزنی‌های نفت، توطئه نهم اسفند 1331، فراکسیون‌های نوظهور و قتل سرتیپ افشار طوس» مورد توجه شایگان بوده است.

در دو فصل اول و دوم «نهضت ملی شدن نفت» موضوعات و سرفصل‌های مهمی مورد اشاره کوتاهی قرار گرفته است و بی‌تردید به دلیل نقش و جایگاه مهم شایگان در هر یک از موضوعات فوق، این یادداشت‌ها می‌توانسته است بسیار کامل‌تر از وضعیت موجود ارائه گردد که به دلیل تاثر و شرایط روحی وی از آن ایام، بشکل خلاصه مورد اشاره قرار گرفته است. جلد اول کتاب 564 «سید علی شایگان» که دارای نمایه کاملی است و در کیفیتی بسیار عالی انتشار یافته است یکی از کتب ارزشمند در زمینه نهضت ملی شدن نفت و یکی از شخصیت‌های تاثیرگذار آن است.

پانوشت:

1- در بخشی از این پیمان آمده است«... به شرافت و وجدان خود قسم یاد نموده متعهد می‌شویم که مادام الحیات مادا و معنوا در مساعدت و معاضدت یکیدیگر حتی القوه مطابق کوشش اکثریت کوشش کرده و نفع و ضرر دوست و دشمن هر یک را نفع و ضرر دوست و دشمن خود بدانیم». ص 44 کتاب.

2- فهرست کامل این اساتید در صفحه 59 کتاب قید گردیده است.

3- ص 59.

4- در این بخش اسامی کامل هیات همراه مصدق جهت شرکت در نشست شورای امنیت سازمان ملل در نیویورک مورد اشاره قرار گرفته است.(ص 426 کتاب)

سيد علی شايگان 1 (زندگی‌نامه سياسی نوشته‌ها و سخنرانی‌ها)

 احمد شايگان
انتشارات: آگاه
سال انتشار: 1388

قیمت: 17500 تومان

هفته نامه تاریخ شفاهی