رباب؛ سازی غنی اما مهجور

1394/1/25 ۱۰:۲۳

رباب یکی از سازهای کهن منطقه شرقی فلات ایران ، با اینکه از قابلیت های اجرایی بالایی برخوردار بوده اما آنطور که باید مورد توجه نگرفته است .

رباب یکی از سازهای کهن منطقه شرقی فلات ایران ، با اینکه از قابلیت های اجرایی بالایی برخوردار بوده اما آنطور که باید مورد توجه نگرفته است .

ساز رباب یکی از سازهای کهن منطقه شرقی فلات ایران به شمار می رود که وظیفه اجرای بخش عمده ای از داشته های موسیقی این منطقه جغرافیایی را بر عهده دارد.

ساز رباب از دیرباز در منطقه سیستان ایران به عنوان یکی از آلات موسیقی مهم و تاثیرگذار همیشه مورد توجه بوده است، از آنجایی که موسیقی به عنوان یک فرهنگ جدانشدنی نزد مردمان سیستان به شمار می رود، این ساز نیز در گذر زمان همچنان مورد توجه مردمان این سرزمین بوده است.

دست نبشته ها و کتیبه های کهن برجای مانده از این تمدن، اهمیت وجود سازهای موسیقی را در فرهنگ گذشته مردمان جنوب شرقی ایران تصدیق می کند.

کتیبه ای که در شهر سوخته کشف شده به عنوان قدیمی ترین سند ، نوازندگانی را نشان می دهد که در کنار هم می نوازند . کشف این تصویر گلی تاریخ استفاده بشر از ساز را متحول کرد.

شبه جزیره هند از لحاظ فرهنگی و تمدن از همان ابتدا، تاثیرات محسوسی بر سرزمین های هم جوار خود و مناطق جنوب شرقی آسیا گذاشته است که موسیقی سیستان و سازهای آن نیز از این مهم مستثنی نیست. لهجه نغمات مهمترین شاخه اجرایی یک ساز تلقی می شود چنانکه ساز هر نوازنده بر اساس پشتوانه ذهنی متفاوت خواهد بود .

موسیقی این منطقه تحت تاثیر نفوذ فرهنگ های هندی و پاکستانی لهجه منحصر به فردی را در سرزمین ایران داراست که از داشته ها و نشانه های موسیقی چند فرهنگی این منطقه جغرافیایی بهره می برد.

یکی دیگر از علل ماندگاری سازها و موسیقی منطقه بلوچستان دورافتادگی این بخش از کشور از لحاظ جغرافیایی با دیگر استان های همجوار است که موجب شده فرهنگ و آداب و رسوم این سرزمین همچنان بکر و دست نخورده باقی بماند.

منطقه بلوچستان از لحاظ جغرافیای فرهنگی به دو قسمت جنوبی و مرکزی تقسیم می شود، موسیقی و سازهای این دو منطقه تا اندازه ای با هم تفاوت دارند اما در فرم های بنیادی با هم مشترکند به همین ترتیب نام سازها و مقام های مرسوم در این دو ناحیه با هم متفاوتند .

از مقام های مرسوم این مناطق که بیشتر با ساز رباب نواخته می شود می توان به جوگ، کلیان، بهاری، بهروی، درباری، سارنگ، ذهیری، راست ساز، خرمنی ساز، جاران، شیربام و گوربام اشاره کرد .

موسیقی در منطقه بلوچستان به دو بخش عام و خاص تقسیم می شود که در اغلب اتقافات روزمره زندگی مورد استفاده قرار می گیرد ، آوازها و ذکر ها در میان مردمان این سرزمین به عنوان قسمتی از زندگی روزمره و مقام ها و داشته های اصیل توسط نوازندگان حرفه ای که بیشتر رباب می زنند عرضه می شود .

موسیقی مذهبی در میان فرهنگ بلوچستان نیز از اهمیت ویژه برخوردار است ، ذکرهای گواتی تاریخ کهنی در آداب و رسوم مردمان این سرزمین دارد، در مراسم مذهبی بلوچستان اغلب یک آوازه خوان به همراه نوازنده رباب در میان جمع ذکر می گوید و حاضران نیز در بخش هایی با تکرار ترجیع بندهای شعر، خواننده و نوازنده را همراهی می کنند .

تاریخ ذکرهای مذهبی این منطقه بر می گردد به تمدن های کهن سرزمین بلوچستان قبل از ظهور اسلام که بیشتر متاثر از فرهنگ عامیانه هند است.

ساز رباب از لحاظ جغرافیایی در منطقه مرکزی بلوچستان ، نواحی غربی پاکستان، افغانستان و بخشی از تاجیکستان مورد استفاده قرار می گیرد که این مهم رباب را به ساز چند فرهنگی مبدل کرده است که در بخش عمده ای از فلات شرقی ایران نواخته می شود.

در اشکال سفالی و لوح های متعلق به تمدن شهر سوخته ساز رباب به چشم می خورد، شاعران بزرگ ایران نیز که در اوایل قرون قمری زندگی می کردند در ابیات خود از رباب اسم می بردند که این مهم نشان از پیشینه کهن این ساز در سرزمین ایران دارد .

ساختار ظاهری این ساز نیز از سالهای دور تا به امروز تغییر چندانی نداشته است، این ساز از دسته ، گوشی های سیم و کاسه تشکیل شده است که بر روی آن پوست کشیده می شود تا طنین حاصله از سیم ها را به کاسه منتقل کند .

در مناطق جنوب شرقی ایران دو نوع رباب 18 سیم و 5 سیم مورد استفاده قرار می گیرد که نوع 18 سیم آن مرسوم تر است ، سه سیم اصلی این ساز برای نواختن ملودی است و دیگر سیم ها نقش هارمونیک را ایفا می کنند ،کوک ها و پرده بندی این ساز نیز با توجه به سلیقه نوازنده و نواختن مقام ها متغیر است .

این ساز با توجه به نیازهای صوتی به صورت گروه نوازی و تکنوازی به همراه دیگر سازهای این منطقه همچون ، قیچک ، تنبورک و دهلک نواخته می شود.

حضور فرهنگ های مدرن که آداب و رسوم های کهن را هدف تخریب خود قرار می دهند، تهدیدی برای فراموشی موسیقی نواحی ایران و بویژه سرزمین های شرقی است، لذا توجه ویژه به این گونه موسیقی بیش از پیش احساس می شود.

رباب نوازی روز به روز در فرهنگ مردمان این سرزمین کمرنگ تر می شود اما با وجود این مهم اساتیدی هستند که همچنان به نواختن این ساز به عنوان بخش از آداب و رسوم خود پایبندند.

ایرنا