خنیاگرانِ شام و حجاز و... / مصطفی محمدی

1404/2/16 ۱۲:۵۳

موسیقی اعجازی الهی و موهبتی بی‌همتاست كه از ابتدای پیدایش تاكنون سفیر تاریخی و فرهنگی و روایتگر رسوم در جهان و بازگوكننده سبك و روش زندگی پیشینیان است. جهان عرب یا كشورهای عربی (۱۰ كشور آفریقایی و ۱۲ كشور آسیایی) اتحادیه كشورهای عرب را تشكیل می‌دهند كه ۸۰ درصد بیابان و باقی آن نیمه‌بیابانی و نسبتا خشك است.

نگاهی به پیدایش موسیقی عرب

موسیقی اعجازی الهی و موهبتی بی‌همتاست كه از ابتدای پیدایش تاكنون سفیر تاریخی و فرهنگی و روایتگر رسوم در جهان و بازگوكننده سبك و روش زندگی پیشینیان است. جهان عرب یا كشورهای عربی (۱۰ كشور آفریقایی و ۱۲ كشور آسیایی) اتحادیه كشورهای عرب را تشكیل می‌دهند كه ۸۰ درصد بیابان و باقی آن نیمه‌بیابانی و نسبتا خشك است. در این میان، رسمیت زبان عربی در كشورهای جمهوری دموكراتیك عربی صحرا، فلسطین، سودان جنوبی و عراق همواره مورد بحث بوده‌ است و در كشورهایی همچون مراكش، موریتانی، الجزایر و مصر به زبان آمازیغ مكالمه دارند. تبارشناسان عرب، یوبال فرزند لمك از نوادگان قابیل را پدیدآورنده موسیقی می‌دانند. او اولین مرثیه‌سرا در سوگ هابیل و نجواكننده آن بوده است. پس از یوبال، از توبال برادرش به عنوان سازنده طبل در تاریخ نام برده شده و ضمن روایت برخی تاریخ‌دانان اولین ساز زهی «مزعف» توسط دختران او ساخته و نواخته شده است، گرچه نظریه منابع سوریه‌ای غیر از این بوده و اولین سازنده ساز زهی را خواهران هابیل و قابیل می‌دانند! موسیقی در جهان عرب به دو بخش قبل و بعد از ظهور اسلام تقسیم می‌شود. موسیقی پیش از اسلام عمدتا در نواحی یمن رونق داشته و در عربستان بیشتر در مناسك حج «تحلیل و تلبیه» یا به شكل رجزخوانی در جنگ‌ها كه نوعی «حجو» به‌شمار می‌آید، مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

موسیقی عرب پس از اسلام

جهان عرب بعد از ظهور اسلام به‌ علت گسترش جغرافیایی، رشد چشمگیری یافته و كشورهایی چون مصر به‌دلیل دیرینگی تاریخی و عراق به‌جهت همجواری با ایران و شام به‌خاطر مجاورت با این دو كشور از شایستگی‌های موسیقایی برجسته‌تری برخوردار شده‌اند كه در اینجا به چندی از بزرگان و متاثران این هنر عظیم به اختصار سخن خواهیم گفت:

ابراهیم بن ماهان بن بهمن الموصلی (۱۲۵-۱۸۸ ه.ق)، ملقب به ابراهیم موصلی شاعر، غزل‌سرا، موسیقیدان، آهنگساز، خواننده و عودنواز و رهبر جنبش موسیقی كلاسیك، در یك خانواده ایرانی‌تبار در عراق چشم به جهان گشود. از خدمات این نابغه ایرانی‌تبار می‌توان به ساخت بیش از یكصد آهنگ در مقامات موسیقایی اشاره كرد كه شكل‌گیری دستگاه «ماهور» هم به وی منتسب است. دقت و حساسیت و ذكاوت موسیقایی ابراهیم در حدی بوده است كه اگر در میان صد نوازنده، كوك یكی از سازها نابرابر می‌شد، وی آن را درمی‌یافت. اسحاق موصلی (۱۵۰-۲۳۵ ه.ق) فرزند ابراهیم و مادری ایرانی (شاهك) یكی از مستعدترین شاگردان پدر و از موسیقیدانان برجسته روزگار خود بود. او آثار پدر را به حد كمال رسانید و شاگردان متعددی را پرورش داد. چیره‌دستی اسحاق در عودنوازی سرآمد از پدر بود و اولین ترانه‌سرای موزون به زبان عربی است كه طنین صدای پرقدرت و توانایی در سلفژ و ادای ژوست نت‌ها در گام‌های بالای موسیقی موجب شد كه او را «ملسوع» یا گزیده شده خطاب کنند.

نابغه‌ای به نام زریاب

ابوالحسن علی بن نافع (۱۷۸-۲۴۶ ه.ق)، فارس‌تبار كه در موصل عراق متولد شد، از شاگردان اسحاق موصلی است. سیه‌چردگی‌اش دلیل شد او را توكای سیاه یا «زریاب» بنامند. موسیقی، هندسه و مهندسی فواصل پرده‌ای نت‌ها و انضمام سیم پنجم بر ساز عود، و ابداع و پیدایش ساز «گیتار» از شاهكارهای این نابغه ایرانی‌تبار به‌شمار می‌رود. زریاب را متولی مكتب موسیقی عرب آندلسی و مروج موسیقی عربی در غرب می‌دانند كه اسپانیای امروزی ساز ملی خود را مدیون اوست و البته آلبوم «زریاب» نوازنده فقید اسپانیا پاكودولوسیا گواه و قدردان این مهم است. تا قبل از ظهور زریاب، آموزش موسیقی از راه گوش و ممارست استادان و شاگردان انجام می‌شد تا او با تقسیم موسیقی به ضرباهنگ و مترآهنگ و ملودی، نحوه آموزش را تسهیل بخشید. در اواخر خلافت متوكل عباسی و انتقال پایتخت به موصل عراق، ضعف شدید حكومت و قدرت‌گیری تركان سلجوقی و تاثیرشان بر فرهنگ اعراب، مددبخش ورود گام‌های موسیقایی ایران و احیاكننده گام‌های قدیمی و از یاد رفته در موسیقی عرب شد.

جایگاه مصر در موسیقی عرب

و اما كشور باستانی مصر، كشوری با تمدنی ژرف و پر رمز و راز. مصریان باستان اختراع موسیقی را به الهه بت (Bat) منسوب می‌دانند. فرقه «بت» در نهایت به مذهب «حاثور» تبدیل شد. اعتقاد مصریان باستان بر این بود كه موسیقی حاثور توسط «ازیریس» به عنوان بخشی از تلاش او برای تمدن جهان مورد استفاده قرار گرفته ‌است. ایزدبانوی شیر و باستت نیز الهه موسیقی قلمداد می‌شدند. اگرچه طبق گفته‌ای كهن در مصر «هیچ آدم عاقلی موسیقیدان نمی‌شود» ولی موسیقی در این كشور نهادینه، پیشرو و بسیار حائز اهمیت است. شكل‌گیری مقامات آوازی چه با همراهی ساز و چه بدون آن در مدارس به‌طور تخصصی تدریس شده كه بخش بدون ساز آن در زمینه مذهبی توسط قاریان ممتازی چون عبدالباسط و راغب مصطفی غلوش همیشه شنیدنی و از یاد نرفتنی است. پس از ورود سازهای غربی چون ویلن و پیانو در میانه سده ۱۸ میلادی، موسیقی مصر دچار تحولات رو به بالا و موجب ظهور بیش از شش نسل از آهنگسازان و تنظیم‌كنندگان تا به امروز بوده است. ضبط آثار موسیقی در این كشور از سال ۱۹۱۰ میلادی آغاز شد كه در این میان، آثار فاخری از بزرگانی چون ام‌كلثوم، محمد عبدالوهاب و عبدالحلیم حافظ در دسترس است. موسیقی سنتی مصر همچون باقی موسیقی‌های رایج جهان دستخوش تلفیق‌هایی هم شده است كه بعضا بسیار شنیدنی است. در این راستا می‌توان به موسیقی مدیترانه و طلایه‌دار آن اشاره داشت.

عمرو دیاب، محبوب در میان اعراب و ایرانیان

عمرو عبدالباسط عبدالعزیز دیاب با نام هنری «عمرو دیاب»‌زاده ۱۹۶۱ میلادی در بندر پورت سعید است. استعدادش در دوران پیش از دبستان توسط مربی آموزش موسیقی كشف و پس از اجرای سرود رسمی مصر در رادیو محلی، توسط فرماندار وقت ستایش و جایزه گیتار طلایی دریافت كرد. تشویق‌ها و پشتیبانی خانوادگی و ممارست و تمرین و كوشایی در هدف عمرو دیاب موجب می‌شود توسط موسیقیدان برجسته مصری «هانی شنوده» در نوجوانی كشف و با ترانه «زمان» به جهان موسیقی معرفی شود. صدای خوشرنگ و تسلط اضافه در درك شعر و سعی در تلطیف لهجه و هوشمندی احساسی در تلفیق اشعار با آهنگ، نویدبخش ظهور یك خواننده جهانی بود. وسعت صدا و پختگی و بهره‌مندی از تكنیك‌های تحریر و غلت‌های صحیح آوازی و توانایی در اجرای بجای فورته‌ها (ادای قوی و پر حس) و فوسه‌ها (صدای دوم یا صدای هوادار) و نیز توانایی كشش اجرایی بین نت‌ها (گیلیساندو) گاهی از یك نت به چندین نت دیگر و تكنیك‌های نوانس (نوسان در ارایه قدرت صدا) از این خواننده، یك هنرمند حرفه‌ای و بین‌المللی ساخته است كه در ایران هم هواداران بسیاری دارد. پیدایش و بهره‌بری هر اقلیم از پدیده موسیقی بنا به نوع اقلیم آن سرزمین شكل یافته است. ساز نی در نی‌زارها پدیدار شده و سازهای كوبه‌ای الهام یافته از ضربات موزون داركوب‌ها بر تنه درختان است، سازهای بادی برگرفته از صدای پیل‌های جنگلی است و مقامات آوازی شكل‌گرفته از آواز پرنده‌هاست و صدای امواج دریا و سكوت شبانه بیابان‌ها، نجواگر غوغا و سكوت است. جنگ و حماسه‌های آن از پیروزی تا شكست با موسیقی و آواز روایت و هم‌سرا بوده و این موهبت نه تنها در زمین بلكه در تمامی این منظومه عظیم تا ابدیت پابرجاست. دقت و ظرافت در یافتن استعدادهای نو، تسهیل آموزش توسط دولتمردان، حمایت و تغییر تفكر خانواده‌ها از كلیشه‌های شغلی آینده فرزندان و البته تشویق نوباوگان می‌تواند ارتقابخش هنر یك كشور تا سطح بالای بین‌المللی و ترفیع جایگاه هنر و هنرمند به‌دور از تكرار باشد. به امید آن روز.

منبع:روزنامه اعتماد