1403/8/19 ۱۰:۲۹
درنگی بر جایگاه موسیقی ایرانی در میراث فرهنگی ناملموس كشور
۲۴ اثر ایرانی در جهان به ثبت میراث فرهنگی ناملموس رسیده است؛ جالب این است كه 5 مورد از این تعداد به صورت مستقیم به موسیقی ایران مربوط میشود. 5 آبان كارگاه آموزشی میراث ناملموس موسیقی در ستاد سمنهای شهر تهران برگزار شد كه یكی از سخنرانان این كارگاه بهروز وجدانی، پژوهشگر و مولف حوزه موسیقی بود. در ادامه گفتاری از ایشان خواهد آمد كه در آن درباره جایگاه موسیقی ایرانی در میراث فرهنگی ناملموس كشورمان بحث شده همچنین به اهمیت این موضوع و تعریف میراث ناملموس نیز اشاره شده است.
*********
در مقدمه این گفتار، عنوان میكنم كه میراث نیاكان ما و هر كشوری به دو دسته تقسیم میشود؛ «میراث فرهنگی ملموس» كه شامل آثار، بناها، محوطهها و اشیاست كه در پایگاهها و جای جای كشورمان یا موزهها هستند كه همه اینها در واقع قابل لمس هستند و توجه به این آثار در یونسكو بیشتر است. دسته دوم «میراث فرهنگی ناملموس» است كه اخیرا توجه به آنها بیشتر شده است. باید تاكید كنم كه در كشور ما توجه به موضوعاتی كه به میراث فرهنگی ناملموس مربوط میشود از سالها پیش توسط دانشمندان، ادیبان، شاعران و اهالی موسیقی وجود داشته است، جالب توجهتر اینكه مقالهها و كتابها و رسالههای بسیار زیادی هم در این خصوص تدوین یافته است ولی اولینبار توسط یونسكو كه میراث فرهنگی ناملموس به میراث فرهنگی ملموس اضافه شد به سال ۲۰۰۳ میلادی برمیگردد كه تحت عنوان كنوانسیون پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس بود. این كنوانسیون در سال ۲۰۰۳ در یونسكو به تصویب رسید و به تمام كشورهای دنیا هم ابلاغ شد كه از آن به بعد موضوعاتی كه در این كنوانسیون گفته شده باید مورد توجه قرار گیرد و كشورهایی كه خواهان ثبت این آثار هستند كه مربوط به ماده شانزده، هفده و هجده این كنوانسیون چهل مادهای میشود، میتوانند آثار خود را شناسایی كرده و آنها را با ثبت در یونسكو حفاظت كنند و خواهان ثبت جهانی آن هم بشوند. كشور ما در شمار اولین كشورهایی بوده كه به این كنوانسیون پیوسته و هنوز هم تمام مادههای چهل گانه این كنوانسیون را همانند قوانین خود، مورد احترام و ارزش قرار داده و تاكنون یعنی آبان ماه ۱۴۰۳ باید بگویم كه ۲۴ اثر ایرانی در جهان به ثبت میراث فرهنگی ناملموس رسیده است و از این تعداد پنج مورد آن مربوط به موسیقی ایران میشود. اگر بخواهیم به صورت آماری در جهان حساب كنیم این آثار ثبت شده در میراث ناملموس حدودا به 700 اثر میرسند كه این آثار از سراسر كشورهای عضو كنوانسیون به ثبت رسیده است و از این تعداد همانطور كه پیشتر گفته شد، ۲۴ اثر مربوط به كشور ما میشود و این مساله بسیار مهم است. موضوع موردبحث ما در اینجا آثار موسیقایی است كه 5 اثر از بین این آثار بهطور مستقیم به موسیقی مربوط میشود كه اگر بخواهم نام ببرم «ردیف موسیقی ایرانی» در سال ۲۰۰۹ به ثبت رسیده، «موسیقی بخشیهای خراسان» در سال ۲۰۱۰، «مهارتهای سنتی ساختن و نواختن كمانچه با اشتراك جمهوری آذربایجان» در سال ۲۰۱۷، «مهارتهای سنتی ساختن و نواختن دوتار به صورت ملی» در سال ۲۰1۹ و بالاخره «هنر ساختن و نواختن عود یا بربط ایرانی با همكاری سوریه» كه سوریه به عنوان نماینده كشورهای عربی بود و در آنجا موسیقی مقامی سنتی آنها به صورت تكنوازی و گروهی با عود اجرا میشود كه در سال ۲۰۲۲ به ثبت رسیده است. باتوجه به آنچه گفته شد، اهمیت و جایگاه موسیقی در میراث فرهنگی ناملموس حتی در كشور ما بسیار زیاد است كه اگر بخواهیم به آمار مراجعه كنیم همین 5 اثری كه به خودی خود از جایگاه مهمی برخوردار هستند، نمایانگر این است كه موسیقی در میراث ناملموس نقش قابل اعتنایی دارد كه از ۲۴ اثر ۵ اثر به صورت مستقیم به حوزه موسیقی تعلق دارد. به این نكته هم باید تاكید كنم كه در عین حال موضوعات دیگری مثل نوروز، تعزیهخوانی و چند اثر دیگر كه در همه آنها موسیقی، نقش بسیار پررنگی دارد هم، در شمار آثار ثبت شده، قرار میگیرند یعنی نمیتوان موسیقی را از این آثار جدا كرد. مطلبی كه شایان توجه است و باید در اینجا به آن اشاره كرد این است كه این كنوانسیون به پاسداری آثار میراث فرهنگی ناملموس مربوط میشود كه موسیقی در زمره مهمترین و شاخصترین عناصر تشكیلدهنده میراث فرهنگی ناملموس ایران و دیگر كشورهاست. در ماده دوم این كنوانسیون هم این مساله كه كشورها به چه آثاری میتوانند توجه كنند و آثار خود را ارائه دهند، قید شده است و موسیقی در شمار معدود عناصر فرهنگی است كه در تمام حوزههای تشكیلدهنده میراث فرهنگی ناملموس حضوری فعال دارد به عنوان مثال پنج موضوع وجود دارد كه مربوط به حوزه میراث فرهنگی ناملموس میشود كه اولین مورد «ادبیات شفاهی» است دومین مورد، «هنرهای اجرایی» است، سومین مورد «آیینها، اعتقادات، باورها»، چهارمی «دانشهای سنتی» و پنجمی مربوط به «مهارتهای سنتی» است؛ وقتی كه ما پروندههای موسیقی خود را در سطح ملی و بینالمللی مینویسیم و موسیقی مربوط به همه 5 حوزه میشود، این مساله نشاندهنده این است كه چقدر موسیقی در حوزه میراث فرهنگی ناملموس مهم است. كنوانسیون دیگری در یونسكو وجود دارد كه مربوط به میراث فرهنگی و طبیعی جهان میشود كه در آن مورد هم كشور ما در شمار اولین كشورها بوده كه به این كنوانسیون پیوسته و تاكنون ۲۸ اثر از كشور ما به ثبت میراث فرهنگی و طبیعی در جهان رسیده است و چون موضوع صحبت ما در اینجا موسیقی است، میتوانم اشاره كنم كه در سال ۲۰۱۳ پرونده كاخ گلستان هم در فهرست میراث فرهنگی و طبیعی جهان به ثبت جهانی رسیده است، جالب است این نكته را عنوان كنم كه در سال ۲۰۰۹ كه موسیقی ردیف را به ثبت رساندیم، این موسیقی ردیف در زمان قاجار و در زمان ناصرالدین شاه توسط علیاكبرخان فراهانی و دو فرزند او میرزا عبدالله و میرزا حسینقلی، در كاخ گلستان تدوین شده است. میخواهم به این نكته تاكید داشته باشم كه كاخ گلستان و موسیقی ردیف هر دو ثبت شدهاند و پیوند عمیقی میان این دو وجود دارد و از این موضوع به یك نتیجه كلی برسم و آن اینكه هنرهای مختلف به خصوص موسیقی ما طبق تعاریف جهانی موجود در دسته خاصی لزوما قرار نمیگیرند و باید گفت كه میراث فرهنگی ملموس و ناملموس را نمیتوان به راحتی از هم جدا كرد، چراكه اینها حداقل در كشور ما با هم تداخل زیادی دارند به طوری كه میراث فرهنگی ملموس و ناملموس در هم تنیدهاند و این در مساله موسیقی بسیار بیشتر دیده میشود، چراكه موسیقی بخش جداییناپذیر بسیاری از مراسم و آیینهای ماست. در میان عناصر تشكیلدهنده میراث فرهنگی ناملموس كه به آنها اشاره شد كه در پنج حوزه قرار دارند، باید فهمید كه میراث موسیقایی ایران چقدر اهمیت دارد یعنی وقتی كه به تمام رسالهها و كتابهای چاپ شده و چاپ نشده ایرانی نگاه كنیم متوجه میشویم كه بیشتر دانشمندان، ادیبان، سخنوران، شاعران، نویسندگان و تمام كسانی كه در نشان دادن فرهنگ ایرانی دست داشتند تا چه اندازه به موسیقی پرداختهاند. موسیقی در كتابهای قدیمی از جمله آثار فارابی و ابوعلی سینا و دیگران بوده است كه بخشی آن را در حوزه دانش، بخشی آن را هنر و بخشی در حوزه فن، بخشی آن را در حوزه صنعت و بخشی آن را حرفه دانستهاند و بخشی هم میان اینها به دو یا چند حوزه مرتبط میشده است و حتی بخشی آن را بیان احساسات بشری و بیان احساسات درونی دانستهاند و به قول سعدی كه آن را دوای روح دانسته و در یكی از شعرهایش گفته كه «چه خوش باشد آهنگ نرم حزین/ به گوش حریفان مست صبوح/ به از روی زیباست آواز خوش/ كه آن حظ نفس است این قوت روح» و این شعر به خودی خود نشان میدهد كه سعدی به عنوان یك شاعر چه قدر به موسیقی احترام میگذاشته و به آن اعتنا داشته كه موسیقی را دوای روح دانسته و همین مساله در واقعیت هم وجود دارد. موسیقی در آینده هم در پروندههایی كه به ثبت میراث جهانی خواهد رسید به انواع و اقسام موضوعات خواهد پرداخت. خوشبختانه موسیقی ما به حدی غنی، دیرینه، متنوع و زیبا و دلنشین است كه اگر بخواهیم موضوعات پیرامونی این حوزه را به ثبت جهانی برسانیم، به زودی رخ نخواهد داد. ردیف موسیقی اولین پرونده ملی ماست كه به ثبت جهانی رسیده است. كلمه ملی از این جهت است كه این امر بدون همكاری با هیچ كشوری در سال ۲۰۰۹ ثبت شده است و دو یا سه هفته بعد از آن در خانه موسیقی كه خود نقش اصلی را در این پرونده داشته و به نوعی مسوولیت و مدیریت این پرونده را به عهده داشته به همراه چند نفر از پژوهشگران خانه موسیقی در تاریخ ۱۳۹۸ به ثبت جهانی رسید و 20 روز بعد یعنی در تاریخ هشتم مهر ماه ۱۳۹۶ جشنی در خانه موسیقی گرفته شد كه از تمام كسانی كه در این پرونده نقش داشتند از جمله بنده تقدیر به عمل آمد و خوشبختانه اكنون هم توسط دانشگاه هنر تهران و گروه موسیقی و همكاری تالار رودكی جشنی گرفته شد كه پانزدهمین سال اهمیت این ثبت جهانی توسط دانشجویان دانشگاه هنر انجام شد كه نشان میداد چقدر جایگاه خود را در میان موسیقی كنونی ایران پیدا كرده است. موضوع این است كه تاكنون اقدامات بسیار زیادی از سمت نهادهای دولتی و غیردولتی برای آموزش و پژوهش موسیقی انجام شده هرچند كه اجراهای موسیقی با چالشهایی مواجه بوده كه همه از آنها اطلاع دارند. چندی پیش در تهران صحبتهایی شد و كارگاهی درباره موسیقی و رابطه آن با میراث فرهنگی ناملموس برگزار شد كه بنده در آن صحبت كردم كه آن هم درباره ماده چهارده كنوانسیون چهل مادهای است. عنوان ماده چهارده كنوانسیون درباره پاسداری از میراث فرهنگی ۲۰۰۳ یونسكو آموزش، افزایش آگاهی و ظرفیتسازی است كه كاری كه ما در بخش خصوصی انجام دادیم در رابطه با اجرای ماده 14 بوده ولی واقعیت این است كه موسیقی ما به حدی در تمام حوزههای فرهنگی سراسر ایران حضور دارد كه اگر تمام اقدامات دولتی و غیردولتی را انجام دهیم باز هم در رابطه با میراث غنی موسیقایی ایران میتوان گفت كه كاری نكردهایم و این مساله نشاندهنده این است كه موسیقی ایرانی چقدر در زندگی روزمره تمام مردمان شهری و روستایی و اهل تهران حضور دارد و اتفاقا از زمانی كه پرونده آن ثبت میشود افرادی كه در آن حوزه شاغل هستند به خود میبالند و احترام میگذارند و خوشحال میشوند، چراكه تاكنون نمیدانستند كاری كه كردهاند از اهمیت زیادی در جهان برخوردار است و این مساله ثبت جهانی شده و ثبت جهانی این پدیده به معنی آن است كه از تاریخی به بعد علاوه بر كشور دارنده پرونده مربوطه، به میراث بشری مربوط میشود و تمام جهان دغدغهمند میشوند كه از این حوزهها پاسداری كنند.
پژوهشگر و مولف حوزه موسیقی
منبع: روزنامه اعتماد
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید