اندیشۀ نو با ترجمه؟ / آبتین گلکار

1403/7/9 ۱۵:۳۲

اندیشۀ نو با ترجمه؟ / آبتین گلکار

نگاه به ترجمه و مترجم در کشور ما مانند بسیاری از کشورهای دیگر یکسان نبوده و نیست. در کنار انبوه جمله‌های پرطمطراق و قضاوت‌های دلگرم‌کننده درباره‌ی جایگاه مترجمان در اجتماع و تشبیه‌هایی از قبیل «پل میان تمدن‌ها» و «سفیران فرهنگی»، هرگاه نظرهایی نیز ابراز می‌شود دربارۀ آنکه رونق گرفتن ترجمه در حیات فرهنگی جامعه ممکن است به ضرر تولید اندیشۀ بومی تمام شود، دانش و هنر بومی را از سکه بیندازد، ازخودبیگانگی فرهنگی را دوچندان کند و موجب ضعف هویت ملی شود.

نگاه به ترجمه و مترجم در کشور ما مانند بسیاری از کشورهای دیگر یکسان نبوده و نیست. در کنار انبوه جمله‌های پرطمطراق و قضاوت‌های دلگرم‌کننده درباره‌ی جایگاه مترجمان در اجتماع و تشبیه‌هایی از قبیل «پل میان تمدن‌ها» و «سفیران فرهنگی»، هرگاه نظرهایی نیز ابراز می‌شود دربارۀ آنکه رونق گرفتن ترجمه در حیات فرهنگی جامعه ممکن است به ضرر تولید اندیشۀ بومی تمام شود، دانش و هنر بومی را از سکه بیندازد، ازخودبیگانگی فرهنگی را دوچندان کند و موجب ضعف هویت ملی شود. این نظرها که گاه از سر خیرخواهی کامل نیز بیان می‌شود چندان درست و موجه به نظر نمی‌رسد. در اغلب دوره‌های شکوفایی فرهنگی در تاریخ ایران، و حتی سرزمین‌های دیگر، ترجمه نیز رونق داشته و در این شکوفایی نقش چشمگیری را بازی کرده است. ادب و اندیشۀ فارسی، از زمان‌های باستانی هم که کوه‌ها و دریاها فلات ایران را در محاصرۀ خود گرفته بودند، با سرزمین‌های دیگر ارتباط و دادوستد فکری و فرهنگی داشت، اثر می‌گذاشت و اثر می‌پذیرفت و هویت خود را نیز حفظ می‌کرد؛ اکنون که برقراری روابط تا این اندازه ساده شده، ساده‌اندیشانه به نظر می‌رسد که بخواهیم اصالت و هویتمان را با بسته نگه داشتن جامعه و تمدنمان حفظ کنیم و بپنداریم که با کم کردن ارتباطمان با جهان به استقلال فکری و فرهنگی کشورمان کمک می‌کنیم. ترجمه در هر شکلی، از ترجمۀ شفاهی و فنی و بازرگانی گرفته تا ترجمۀ کتبی و ادبی و فلسفی، موجب معرفی اندیشۀ نو می‌شود و اندیشۀ نو موجب حرکت اندیشۀ ما. برای آنکه اندیشۀ نو به ما زیان نرساند و کورکورانه اسیرش نشویم، به چیزی دیگر، غیر از حذف اندیشۀ نو، نیاز داریم: به استقلال اندیشۀ خودی. استقلال اندیشۀ خودی نیز در خلاء و با حذف همۀ اندیشه‌های دیگر به دست نمی‌آید و، برعکس، بسیار ضعیف‌تر می‌شود. بیمارستان جندی‌شاپور را بدون پزشکان رومی و هندی، ابن سینا و فارابی را بدون ارسطو، شعر کهن فارسی را بدون شعر عربی و شعر نو فارسی را بدون شعر غربی می‌توان تصور کرد؟ اینها پیش‌پاافتاده‌ترین نمونه‌های تأثیرپذیری ماست؛ چرا هیچ‌کدام از این دستاوردهای تمدنی‌مان را جلوۀ تقلید و ازخودبیگانگی نمی‌دانیم؟

گاه رونق ادبیات ترجمه‌ای را موجب راندن ادبیات ملی به حاشیه می‌دانند. استدلال می‌کنند که کتاب‌های نویسندگان ما توان رقابت با آثار ترجمه‌شده را، که معمولاً گل سرسبد ادبیات کشوری دیگر هستند و دست‌چین شده‌اند، ندارند و در کنار آنها نمی‌توانند نظر مساعد خوانندگان را جلب کنند. این استدلال نیز درست به نظر نمی‌رسد. ادبیات ملی و بیگانه رقیب یکدیگر نیستند؛ مکمل‌ هم‌ و حتی یاریگر هم هستند. همین استدلال را دربارۀ ادبیات قدیم و جدید نیز می‌توان آورد. احتمالاً تا قرن‌ها بعد نیز آثار فردوسی و حافظ نسبت به کتاب‌های نویسندگان معاصر با اقبال بیشتری روبه‌رو خواهند شد؛ آیا آنها را هم برای حمایت از نویسندگان معاصر کنار بگذاریم؟ آنها هم رقیب آثار امروزی نیستند. رونق ادبیات کهن و ادبیات بیگانه موجب رونق ادبیات معاصر و ملی نیز خواهد شد. حتی اگر رقیب نیز بودند، حذف رقیب راه‌حل صحیحی برای میدان‌داری نیست. بالا بردن سطح ادبیات ملی و مطرح کردن آن در جهان چاره‌های دیگری دارد که اتفاقاً یکی از آنها باید افزایش ارتباط‌های بین‌المللی باشد که امروزه، از جمله به سبب نپیوستن ایران به پیمان‌های جهانی حفظ حقوق مؤلفان، بسیار تضعیف شده است.

مترجمان ما در غنا بخشیدن به زبان و ادبیات فارسی و ارتقای آن نیز بسیار کوشیده‌اند و سهمشان در این راه شاید از نویسندگان کمتر نباشد. کاری که مترجمانی چون ابوالحسن نجفی، محمد قاضی، ابراهیم یونسی، نجف دریابندری و ده‌ها مترجم دیگر چون اینان برای زبان فارسی کرده‌اند جایگزین ندارد. اینان، از یک‌سو، با بینش درست و انتخاب‌های هوشمندانه اندیشه‌های نو به جامعۀ کتاب‌خوان ایران ارزانی داشتند و آن را با نگرش‌های تازه و متفاوت آشنا کردند و از سوی دیگر، با تسلط کم‌نظیرشان بر زبان فارسی و غوطه‌ای که در زبان و ادب کشورهای دیگر خورده بودند شیوه‌هایی نو، چه در انتخاب یا ساخت واژه‌ها و تعبیرها، چه در تحول ساختارهای صرفی و نحوی و چه در طرز بیان، ارائه کردند که به‌رغم «وارداتی» بودن، بر قامت زبان فارسی خوش می‌نشست و ناساز نبود و از همین رو به‌سرعت هم پذیرفته می‌شد و زبان را شکوفاتر می‌کرد.

در روزگار ما، موازنۀ تسلط بر زبان مبدأ و مقصد در میان مترجمان، نسبت به نسل‌های پیشین، تا اندازه‌ای دگرگون شده است. در دهه‌های گذشته، مترجمان برای درک دشواری‌های زبان مبدأ منبع و یاوری جز سه چهار فرهنگ لغت و دانشنامه نداشتند و گاه باید ساعت‌ها و روزها جست‌وجو می‌کردند تا نکته‌ای را دریابند که امروزه، به کمک اینترنت، در چند ثانیه یافت می‌شود. جست‌وجوها نیز بسیاری از اوقات به نتیجه نمی‌رسید و مترجمان ناگزیر بودند خودشان «اجتهاد» کنند و معنایی را که با توجه به بافتار متن احتمال می‌دادند درست‌تر است در ترجمه‌شان بنشانند. اجتهادشان نیز، با درک و شهودی که از زیاد خواندن و انس با ادبیات به دست آورده بودند، اغلب صحیح بود. تسلطشان بر زبان فارسی و پختگی قلم و ذوقشان نیز آن خطاهای جزئی را می‌پوشاند. همین است که متن‌های مترجمان بزرگ نسل‌های پیشین را، حتی اگر از لحاظ تطابق با متن اصلی کاملاً دقیق و بی‌خطا هم نباشند، می‌توان جزئی از گنجینۀ ادب فارسی به شمار آورد و مایۀ رشد و بالندگی این زبان شمرد. امروزه، به لطف فناوری‌های نو، گاه مترجمانی با دانش متوسط از زبان مبدأ هم می‌توانند دشواری‌های متن اصلی را از برترین زبان‌دانان دیروز ما بهتر حل کنند، ولی کمبود مطالعه نسبت به نسل‌های پیشین موجب می‌شود در برگردان فارسیِ همان معنایی که به‌درستی درکش کرده‌اند ناکام بمانند، جمله‌ها سخت‌خوان شوند، ساختارهای وارداتی در لابه‌لای واژه‌ها حل نشوند و به چشم بیایند، و متن،‌ به اصطلاح، «بوی ترجمه بگیرد». چنین ترجمه‌هایی گاه حتی از آفت‌هایی که در آغاز نوشته از آنها یاد شد نیز برکنار نخواهند بود. همین نکته دربارۀ انت  خاب اثر برای ترجمه نیز صادق است. مترجمان بسیاری از نسل‌های پیشین هستند که فقط اعتبار نامشان به خواننده اطمینان می‌داد کتابی که او ترجمه کرده باشد حتماً ارزشمند و خواندنی است. امروزه، باز به همان دلیل کم‌تر شدن مطالعۀ مترجمان و به‌رغم افزایش چشمگیر شمارِ عنوان‌های ترجمه‌شده از ادبیات کشورهای مختلف، پیوستگی چندانی در انتخاب‌های مترجمان دیده نمی‌شود و کارنامۀ اغلبمان، به قول فضلا، پُر از غث و سمین است. باید بیشتر مطالعه کرد، باید بیشتر ارتباط برقرار کرد و باید بیشتر زحمت کشید تا اثرگذاری ترجمه‌ها بر اندیشۀ ملی نتایج روشن‌تر و سودمندتری به بار آورد.

منبع: فرهنگستان زبان و ادب فارسی

نظر دهید
نظرات کاربران

کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.

گزارش

ورود به سایت

مرا به خاطر بسپار.

کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما

کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور

کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید

ارسال مجدد کد

زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:

ثبت نام

عضویت در خبرنامه.

قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید

کد تایید را وارد نمایید

ارسال مجدد کد

زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.: