انتشار جلد نخست «دانشنامۀ حقوق ایران»

1403/6/26 ۲۰:۱۰

جلد نخست «دانشنامۀ حقوق ایران»، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی و با سرپرستی علمی مصطفی محقق داماد، از سوی انتشارات مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی) منتشر شد.

دبا: جلد نخست «دانشنامۀ حقوق ایران»، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی و با سرپرستی علمی مصطفی محقق داماد، از سوی انتشارات مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی) منتشر شد.

در پیشگفتار این اثر آمده است: «مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی مؤسسه‌ای علمی ـ پژوهشی است که در اسفندماه ۱۳۶۲ به‌منظور تدوین و انتشار دانشنامه‌های عمومی و تخصصی و کتب مرجع در ابعاد مختلف معارف بشری، به‌ویژه فرهنگ و تمدن اسلامی و ایرانی، بنیاد نهاده شد. برای تحقق این اهداف، پی‌ریزی سازمان علمی توانا و منسجم ضروری می‌نمود. بدین‌سبب طراح و بنیان‌گذار این مرکز، جناب آقای سید محمدکاظم موسوی بجنوردی، شماری از برجسته‌ترین دانشمندان و محققان ایرانی را به همکاری فراخواند. اعضای این گروه که هستۀ اولیۀ سازمان علمی دائرةالمعارف را تشکیل می‌دادند، با بررسی شیوه‌های دانشنامه‌نگاری، به تبیین راههای وصول به این اهداف، و تهیه و اجرای طرحی علمی پرداختند و به‌عنوان نخستین گام، تألیف دائرةالمعارف بزرگ اسلامی را در دستور کار خود قرار دادند. اجرای طرح عملاً از اواسط سال ۱۳۶۳ ش آغاز شد. این مرکز علاوۀ بر دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه‌های دیگری را مانند دانشنامۀ ایران، دانشنامۀ فرهنگ مردم ایران، و دانشنامۀ تهران بزرگ را منتشر کرده است. مجموعه‌های تاریخ جامع ایران، و جغرافیای جامع ایران از دیگر آثار پژوهشی منتشر شدۀ این مرکز به شمار می‌رود. اطلاعات مربوط مجموعۀ آثار منتشر شده و پروژه‌های در دست تدوین مرکز در سایت مرکز به نشانی (http://www.cgie.org.ir) قابل مشاهده است.

با افزایش تجربۀ مرکز در امر دانشنامه‌نگاری، و لزوم تدوین دانشنامۀ مستقل برای حقوق ایران، به پیشنهاد جناب آقای کاظم موسوی بجنوردی، ریاست مبارز و فرهنگ‌دوست مرکز، اندیشۀ تهیه دانشنامۀ حقوق ایران برمبنای حقوق نوشتۀ کشور در کنار سایر آثار مرکز قوت گرفت و انجام این مسئولیت فرهنگی بر عهدۀ فقیه و حقوق‌دان نام‌آشنای کشور، حضرت آیت‌الله دکتر محقق داماد، استادتمام دانشکدۀ حقوق دانشگاه شهید بهشتی، رئیس و عضو پیوستۀ گروه علوم اسلامی فرهنگستان علوم ــ که از ابتدای تأسیس دائرةالمعارف بزرگ اسلامی نیز رئیس بخش حقوق آن بودند ــ محول شد و به این ترتیب، مقدمات کار از حدود 3 سال قبل آغاز گشت. اما به‌زودی روشن شد که کار تدوین این دانشنامه آسان نخواهد بود؛ زیرا این کار اولین تجربۀ دانشنامه‌نگاری حقوقی در ایران با معیارهای شناخته‌شدۀ جهانی است. اگرچه تا قبل از این، آثار سترگی از حقوق‌دانهای نامی و بزرگ کشور تحت عناوین دانشنامه یا دائرةالمعارف حقوقی منتشر شده بود، اما هیچ‌گاه خصوصیات یک دانشنامۀ استاندارد در سطح جهانی مانند دائرةالمعارف بزرگ اسلامی را نداشت. ازاین‌رو، جای خالی چنین دانشنامه‌ای با هدف تمرکز بر حقوق نوشتۀ ایرانی از آغاز قانون‌گذاری تا کنون مشهود بود. به همین جهات، برای هم‌فکری و مشورت با حقوق‌دانهای آگاه به امر دانشنامه‌نویسی، به همت استاد محقق داماد ابتدا یک هیئت علمی متشکل از نامداران حقوق کشور برای تعیین خط و مشی دانشنامه تعیین شد. اعضای این هیئت عبارت‌اند از آقایان:

۱.  حضرت آیت‌الله آقای دکتر سید مصطفى محقق داماد، مدیر محترم طرح دانشنامۀ حقوق ایران

۲.  جناب آقای دکتر سید حسین صفایی، عضو شورای علمی

۳. جناب آقای دکتر  محمد قاری سید فاطمی، عضو شورای علمی

۴. جناب آقای دکتر رحیم نوبهار، عضو شورای علمی

۵. جناب آقای دکتر حمید گوینده، عضو شورای علمی و معاون دانشنامۀ حقوق ایران

۶. جناب آقای علی آل‌داود، عضو شورای علمی

۷. جناب آقای دکتر صفر بیگ‌زاده، عضو شورای علمی

در جلسات ابتدایی این هیئت که با حضور مجدانۀ ریاست مرکز، جناب آقای بجنوردی تشکیل شد، بحثهای فراوانی در مورد کمیت و کیفیت کلی کار، و خصوصیات عناوین دانشنامه صورت گرفت و جملگی بر این امر اتفاق داشتند که مهم‌ترین رسالت این دانشنامه باید چنین باشد که در مورد هر مدخل در صورت امکان ابتدا تاریخچه‌ای کامل از موضوع و نحوۀ ورود آن مفاهیم یا نهادهای حقوقی به حقوق نوشتۀ ایران ذکر شود و به پیشنهاد و اصرار رئیس مرکز مقرر شد چنانچه در حقوق ایران باستان یا پس از اسلام نیز سوابقی از آن مدخل وجود داشته است، در مقاله به آن پرداخته شود. همچنین تصویب شد علاوه‌بر شرح و بسط متناسب مداخل تعیین‌شده، به فراخور به شرح رویه‌های قضایی اعم از آراء وحدت رویه و اصراری دیوان عالی کشور و رویۀ علمی مراجع قضایی پرداخته شود و دکترین و نظریه‌های حقوقی موجود نیز از نظر دور نماند تا بدین ترتیب در مورد هر مدخل، مجموعه‌ای کامل از اطلاعات تاریخی و علمی و عملی به شکلی مستند به خواننده ارائه شود؛ به‌طوری‌که هم نیازهای علمی خواننده را مرتفع سازد و هم مجموعه‌ای از منابع معتبر در اختیار او قرار گیرد. شمار مجلدات این دانشنامه هنوز به‌طور دقیق مشخص نشده است، ولی سعی بر آن است که از ۵ مجلد فراتر نرود.

با این اهداف و پس از انتخاب عناوین دانشنامه و تصویب آن، ابتدا به طریق معمول در مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی نسبت به تهیۀ دیجیتال منابع مهم و معتبر هر مدخل توسط پژوهشگران مرکز اقدام شد و پس از آن نوبت به سخت‌ترین مرحلۀ کار یعنی تعیین مؤلفان عناوین دانشنامه رسید. مشکل مرکز در تعیین مؤلف نه در نبود حقوق‌دانهای کارآمد و مبرز، بلکه در مهجوربودن فرهنگ دائرةالمعارف‌نویسی با شیوه‌های مورد قبول جهانی در این مرز و بوم است که در مورد دانش حقوق بارزتر بود. ازاین‌رو، برای یکدست‌شدن مقالات، در ابتدای کار شیوه‌نامه‌ای متضمن نحوۀ نوشتن مقالات دائرةالمعارفی با ذکر جزئیات توسط دستیار و مدیر اجرایی فرهیختۀ دانشنامه، سرکار خانم الهام افسریان تهیه، و حسب مورد به همراه پروندۀ الکترونیکی مدخل، برای نویسندگانی که با این نوع نگارش آشنا نبودند، فرستاده شد. خوشبختانه اعتبار علمی و جهانی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی و شخصیت علمی استاد محقق داماد و همکاری جناب آقای دکتر حمید گوینده، قاضی بازنشسته و از حقوق‌دانان برجستۀ کشور به عنوان معاون دانشنامه موجب شد تا بسیاری از مؤلفان و حقوق‌دانهای بزرگ و شناخته‌شدۀ کشور از تدوین چنین دانشنامه‌ای استقبال کنند و دعوت مرکز را برای نوشتن مقاله‌های دانشنامه با میل و رغبت‌ پذیرا شوند و با به‌کارگیری حداکثر تلاش خود مقالاتی درخور شأن این مرکز علمی معتبر تألیف کنند که برخی در نوع خود بدیع و بی‌نظیرند. بااین‌حال متأسفانه به‌دلیل همه‌گیری بیماری کرونا، و برخی مشکلات مرکز، نگارش و آماده‌سازی جلد نخست این دانشنامه بیش از زمان پیش‌بینی‌شده به درازا کشید، به‌نحوی که به‌رغم خواست و تلاش ریاست، نیز قائم‌مقام فرهنگ‌دوست مرکز، جناب آقای احمد مسجدجامعی، و با وجود تلاشهای انجام‌شده، انتشار جلد نخست این دانشنامه در موعد پیش‌بینی شده میسّر نشد.

اینک با تلاش مضاعف مجموعه‌عوامل مرتبط، ازجمله جناب آقای تاره (ویراستار نهایی)، مجلد نخست دانشنامۀ حقوق ایران، از مدخل «آبهای بین‌المللی» تا «اعیانی» به زیور طبع آراسته شده و در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌گیرد. بدیهی است همیشه تجربۀ اول نگارش چنین دانشنامه‌هایی بدون کم‌وکاست نخواهد بود. امید است با نقدها و راهنماییهایی که اساتید و علاقه‌مندان به حقوق ایران ابراز می‌نمایند، مجلدات بعدی این دانشنامه غنی‌تر و پربارتر تدوین، و در اختیار جامعۀ حقوقی کشور قرار گیرد.»

علاقه‌مندان برای تهیۀ جلد نخست «دانشنامۀ حقوق ایران» که در ۶۶۰ صفحه، با شمارگان هزار نسخه و به‌بهای یک‌‎میلیون و ۳۵۰ هزار تومان منتشر شده است، می‌توانند از راه‌های زیر اقدام کنند:

مراجعۀ حضوری به فروشگاهِ انتشارات مرکز به نشانی تهران، میدان شهید باهنر (نیاوران)، خیابان شهید پورابتهاج، شمارۀ ۲۱۰

مراجعه به فروشگاه اینترنتی انتشارات مرکز به نشانی   store.cgie.org.ir  

تماس با انتشارات مرکز با شمارۀ تلفن‌های ۰۲۱۲۲۲۹۷۶۷۷ و۰۹۱۲۳۹۳۱۸۳۶