انتشار کتابی دربارۀ «گویش ابوزیدآبادی» و ویژگی‌های آوایی، دستوری و واژگانی آن

1403/6/21 ۱۰:۱۶

کتاب «گویش ابوزیدآبادی: ویژگی‌های آوایی و دستوری (صرف و نحو) و واژگان» تألیف سیّدطیّب رزّاقی و با مقدمۀ علی‌اشرف صادقی، از سوی انتشارات مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی) منتشر شد.

دبا: کتاب «گویش ابوزیدآبادی: ویژگی‌های آوایی و دستوری (صرف و نحو) و واژگان» تألیف سیّدطیّب رزّاقی و با مقدمۀ علی‌اشرف صادقی، از سوی انتشارات مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی) منتشر شد.

«کاظم موسوی بجنوردی»، رئیس مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی در یادداشت خود بر آغاز این اثر نوشته است: «سرزمین ایران، میهن گرامی ما، از نظر تنوّع فرهنگ‌ها و گویش‌ها، از قدیم‌ترین روزگاران جلب توجّه می‌کرده و در عین حال، نمونۀ بسیار جالبی از وحدت در کثرت بوده است: با وجود تنوّع گسترده در آداب و رسوم و گویش‌ها، در جملگی، نشانه‌هایی از فرهنگ و تمدن ایرانی را جلوه داده و به ویژه، گویش‌ها در پهنۀ ایران، با زبان فارسی در تعامل بوده و مردم ایران، با وجود اهتمام در حفظ ارزش‌های محلّی، از جمله گویش و زبان، به اهمیّت زبان فارسی وقوف داشته و در نگاهداری و ارتقاء آن در طول تاریخ کوشیده‌اند.

از جمله گویش‌های مهم در پهنۀ ایران، گویش ابوزیدآبادی است که به سبب امتیازات خاصّ، توجه پژوهشگران را جلب می‌کرده است؛ به ویژه که عناصری از زبان‌های کهن ایرانی در آن حفظ شده و بدین‌ترتیب می‌توان گفت که گویش زیدآبادی، خود گنجینه‌ای ارزشمند از فرهنگ و پاره‌هایی از زبان‌ها و گویش‌های پیشین ایران است.

جای اظهار خوشوقتی است که اینک با پژوهش استوار جناب‌آقای سیّد طیب رزّاقی در باب گویش ابوزیدآبادی، علاقه‌مندان و دلبستگان به این گونه مباحث مطلوب خویش را بار دیگر، در این کتاب ملاحظه خواهند کرد.»

«علی‌اشرف صادقی»، استاد زبانشناسی دانشگاه تهران و عضو پیوستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی در مقدمۀ خود بر این پژوهش قلمی کرده است: «تا چند دهۀ پیش، گویش‌شناسی، شاخۀ مستقلّی از زبان‌شناسی به شمار می‌رفت، امّا امروز زیر مجموعۀ جامعه‌شناسی زبان است. در جامعه‌شناسی زبان، انواع گونه‌های زبان موردمطالعه قرار می‌گیرد. یکی از این گونه‌ها هم، گونۀ جغرافیایی است. تفاوت میان گونه‌های جغرافیایی یک زبان، غالباً، دلایل تاریخی دارد، به این معنی که ممکن است یک زبان واحد در طول تاریخ در نقاط مختلف قلمرو خود شکل‌های مختلفی به خود بگیرد. این شکل‌های مختلف، ممکن است ناشی از تحوّلات مختلف این زبان در نقاط مختلف، بدون هیچ عامل دیگر باشد و ممکن است در برخورد با زبان یا زبان‌های دیگر یا گویش یا گویش‌های دیگر همان زبان به وجود آمده باشد. مثلاً پارسی دری زبان گفتاری ساکنان پایتخت ایران، طیسفون، در یکی دو قرن آخر دورۀ ساسانی، به‌تدریج به خراسان منتقل شد و در آنجا جانشین زبان پهلوی اشکانی یا پارتی شد. زبان پارتی با زبان پارسی جنوبی، دو شاخه از یک زبان بودند که به ترتیب در شمال غربی و جنوب غربی قلمرو زبان‌های ایرانی به کار می‌رفتند. زبان پارتی، زبان رسمی اشکانیان بود و زبان پارسی‌زبان رسمی ساسانیان. هنگامی‌که زبان پارسی دری به خراسان منتقل شد، به‌تدریج، عناصری از زبان پارتی را اخذ کرد و خود نیز به‌تدریج تحوّل پیدا کرد. حال این زبان، که می‌توان فرض کرد، شکل نسبتاً یکدستی داشته در طول تاریخ، به گویش‌ها و گونه‌های محلّی یا جغرافیایی مختلف تقسیم شد. در نقاط دیگر ایران نیز همین حالت وجود داشته است. مثلاً در غرب ایران، زبان مادی که در دوران باستان با فارسی باستان، نیای فارسی امروز ما، دو شاخه از یک زبان بوده‌اند به‌تدریج تحوّل پیدا کرده و در نقاط مختلف قلمرو خود به گویش‌ها و گونه‌های مختلف تقسیم شده است. گویش‌هایی که در دورۀ اسلامی«پهلوی»نامیده می‌شده و در غرب ایران رواج داشته‌اند و بقایای آنها نیز موجودند دنبالۀ زبان مادی بوده‌اند. اشعاری را که به این گویش‌ها سروده شده بود،«فهلویّات» می‌نامیده‌اند. گویش قدیم شهرهای آذربایجان و همدان و قزوین و ابهر و زنجان و ری و قم و اصفهان و کاشان، همه از این زبان باستانی مشتق شده‌اند. ما از صورت این گویش‌ها در دورۀ میانه اطّلاعی نداریم، امّا این گویش‌ها، با زبان پارتی و گویش‌های آنکه در خراسان رایج بوده یک طیف را تشکیل می‌داده‌اند. امروزه شهرهای ری و قم و اصفهان و همدان و قزوین و کاشان گویش‌های خود را از دست داده‌اند. امّا در روستاهای اطراف این شهرها، غیر از ری، کم‌وبیش، گویش‌های قدیم باقی مانده‌اند.

بررسی و ثبت گویش‌های ایران با ایران‌شناسان غربی آغاز شد. نامدارانی مانند ژوکوفسکی، کریستن سن، مان، هَدَنک، مُرگنستیرنه، آپلِرس و ده‌ها تن دیگر، بخشی از فعّالیّتهای علمی خود را به گردآوری گویش‌های ایرانی اختصاص داده‌اند. کریستن سن دانمارکی، ظاهراً نخستین دانشمندی است که به گردآوری گویش‌های اطراف کاشان پرداخته است. از معاصران، لوکوک بلژیکی نیز، مقداری از گویش‌های این منطقه را مورد بررسی قرار داده است. امّا در این پنجاه شصت سال اخیر، ایرانیان نیز به گردآوری گویش‌ها علاقه نشان داده و به جمع‌آوری آنها دست یازیده‌اند. بسیاری از این علاقه‌مندان، به علّت آشنا نبودن با زبان‌شناسی و روش درست گردآوری گویش‌ها، دستاورد مطلوب و قابل قبولی نداشته‌اند. خوشبختانه با تأسیس گروه‌های زبان‌شناسی در دانشگاه‌های مهمّ کشور و آشنا شدن دانشجویان این رشته با روش درست گردآوری گویش‌ها، اندک‌اندک آثاری در این زمینه به وجود آمده‌اند که محقّقان زبان‌های ایرانی، می‌توانند با اطمینان، به آنها استناد کنند.آثار زبان‌شناسان و پژوهندگان ایرانی در زمینۀ گویش‌های ایرانی نسبت به آثار غربیان، این مزیّت را داراست که از اشتباهات پژوهندگان غیر اهل زبان خالی است.

غیر از آثار گویش‌شناختی‌ای که دانش‌آموختگان رشتۀ زبان‌شناسی به‌صورت پایان‌نامه تهیّه کرده‌اند و برخی از آن‌ها به چاپ رسیده و برخی دیگر در بایگانی گروه‌های زبان‌شناسی دانشگاه‌ها موجود است، بعضی مراکز رسمی نیز که بخشی از فعّالیّت آنها مصروف زبان‌شناسی و گویش‌شناسی است به انتشار سلسله آثاری در زمینۀ گویش‌های ایرانی پرداخته‌اند. یکی از این مراکز فرهنگستان زبان و ادب فارسی است که دارای یک گروه زبان‌ها و گویش‌های ایرانی است. این گروه علاوه بر سلسله کتاب‌هایی در زمینۀ گویش‌های مناطق مختلف ایران، مجلّه‌ای نیز خاصّ تحقیقات مربوط به این زمینه دارد. در این گروه تاکنون مجموعه کتاب‌هایی دربارۀ گویش‌های فارس و اصفهان و کاشان و لرستان و مازندران و خراسان منتشر شده است. یک جلد از گویش‌های استان اصفهان از آقای دکتر سیّد طیّب رزاقی است که نه(9)گویش از گویش‌های اطراف کاشان، از جمله ابوزیدآبادی، در آن توصیف شده است.

دکتر رزّاقی، در کتاب حاضر، این گویش را به‌تفصیل توصیف کرده است. ویژگی مهمّ این گویش کهنگی آن است. علّت این کهنگی این است که ابوزیدآباد[و روستاهای اطراف آن] و یک شهر مجاور آن یعنی«بادرود»، آخرین روستاهای کاشان در کنار کویر هستند و بنابراین در مسیر راه قرار نداشته‌اند تا تحت تأثیر زبان فارسی قرار بگیرند. در این گویش، هنوز جنس دستوری وجود دارد که در اسم‌ها و بعضی صیغه‌های افعال ظاهر می‌شود. پیشوندهای فعلی نیز کاملاً زایا هستند و در تغییر معنی افعال دخیل‌اند.

ازآنجاکه ابوزیدآبادی زبان مادری مؤلّف است، توصیف او از گویش ابوزیدآبادی، همه‌جانبه و از روی آگاهی است. توصیف گویش، شامل همۀ بخش‌های دستوری، به‌ویژه ساختمان فعل و نحو است. به دنبال توصیف دستوری گویش، واژه‌نامۀ نسبتاً مفصّلی نیز به کتاب افزوده شده است. انتشار این کتاب را نخست به مؤلّف دقیق و کوشای آن و بعد به همۀ علاقه‌مندان گویش‌های ایرانی، به‌ویژه گویش‌های مرکزی آن تبریک می‌گویم و برای مؤلّف در کارهای آیندۀ گویشی ایشان آرزوی توفیق دارم.»

«سیّدطیّب رزّاقی»، مؤلف اثر در پیشگفتار خود نگاشته است: «اوّلین لالایی‌های مادرم، مهم‌ترین اتّفاق زندگی من و این پژوهش، و پژوهش‌های دیگر گویشی، زادۀ همین مهارت هستند. بقیۀ عمر، که به خدمت، هرچند ناچیز، نگذشته، یکسره بیهودگی است. امّا این تحقیق، ازآن‌رو که شرح تازه‌ای از واقعیّت است، باید مهم باشد و این گزارش، بخشی از شکوه و عظمت گویش بِکر و پر باری را به نمایش خواهد گذاشت، که سالیان دراز، با وجود همۀ خطراتی که ممکن است متوجّه آن باشد، مانند دیگر گویش‌های به‌جا ماندۀ ایرانی، کمتر تحت تأثیر فارسی و فرهنگ جدید قرار گرفته، همسو با فرهنگ مادّی و معنوی‌اش، که در بردارندۀ همۀ مظاهر زندگی گویشورانش است، دایرة المعارفی را تشکیل می‌دهد که در این پژوهش فقط به بخشی از آن پرداخته می‌شود. خاستگاه این فرهنگ و این گویش، که به «ابوزیدآبادی» معروف است، جایی است در حاشیۀ کویر (شمال شرقی کاشان) و صاحبان آن، روستاهایی، به مرکزیّت شهر ابوزیدآباد، که در آستانۀ کویر قرار دارند.

نگارندۀ این تحقیق، که خود از کودکی به همین گویش سخن گفته، و با این فرهنگ رشد کرده، از سال ۱۳۸۶ ش، تاکنون، به جمع‌آوری، ثبت و بررسی موادّ زبان مادری پرداخته است. انگیزه و هدف او از این تکلیف نیز، بدیهی است که پاسداشت و شناساندن یکی از گویش‌های ایرانی و فرهنگ نهفته در آن است. نگارنده، در این تحقیق، صرف‌نظر از پژوهش‌های دیگر، با پرداختن به چهارچوب و ساختار زبانی، که عنوان رسالۀ دکتری‌اش (دستور گویش ابوزیدآبادی به راهنمایی دکتر علی‌اشرف صادقی) نیز بوده است، کوشش می‌کند، با اندک توانایی خود، این گویش را از تأثیرات و تغییرات احتمالی یا نابودگی حفظ کند. مطالب این دفتر، چنان‌که گفتیم، از سر عشق به سرزمین و زبان مادری، ابتدا جهت گذراندن دورۀ دکتری، گردآوری و بررسی شده بود. نگارنده پس از خاتمۀ دروس دانشگاهی هم، از آن رساله مایه گرفت و سه مقالۀ مفصّل نگاشت و مطالب اضافۀ شدۀ آن‌ها را به‌علاوه صدها فیش، که در سالیان اخیر گردآمده بود، به این دفتر اضافه نمود. در نتیجه مباحث کتاب پیش رو، با همۀ نواقصی که دارد، باید کامل‌تر از رسالۀ دکتری باشد. باری، با عنایت ایزد یکتا، کتابی که در محضر خوانندگان ایران‌دوست است، از چند منبع مایه گرفته تا فرهنگی شفاهی را به فرهنگی مکتوب بدل کند. شیوه‌ها و منابعی که در این تحقیق از آن‌ها استفاده شده، به شرح زیر است:

الف) بهره‌گیری از از اطّلاعات گویشی و مدرسه‌ای و بیست‌وهشت سال تدریس دستور زبان فارسی در مدارس.

ب) مطالعۀ کتاب‌های مشهور و معتبر دستور زبان فارسی.

ج) تطبیق گویش ابوزیدآبادی با تعداد قابل توجّهی از متون کهن فارسی برای شناخت عمیق‌تر مباحث زبانی.

د) گردآوری و بررسی بیش از سه هزار جملۀ گویشی و واژه‌های کاربردی آن.

هـ) مساعدت گویشوران، به‌ویژه کهنسالان، و ضبط و ثبت صدای آن‌ها، برای بررسی موشکافانۀ ساختار زبانی گویش مورد بررسی.

و) تورّق و مطالعۀ تعدادی از منابع و کتاب‌های زبان‌شناسی و گویش‌شناسی و به‌ویژه کارهایی که در خصوص گویش ابوزیدآبادی انجام گرفته است.

ز) جمع‌آوری صدها فیش و یادداشت تحقیق برای شروع و ثبت مجموعۀ حاضر.

این مجموعه بر اساس سه بخش اصلی و یک بخش فرعی و یک فهرست تنظیم شده است بدین شرح:

۱ ـ بخش اصلی مشتمل بر مباحث آوایی، صرفی، نحوی.

۲ ـ بخش فرعی شامل صد و دو جمله و یک متن (حکایت) و واژه‌های کاربردی این مجموعه.

۳ ـ فهرست منابع شامل مشخّصات کتاب‌شناسی منابعی است که در تحقیقات این کتاب از آن‌ها استفاده شده است و فهرست معادل گویشی اعلام و اسامی خاص که بنا به پیشنهاد آقای دکتر علی‌اشرف صادقی نوشته شده است.

در پایان لازم است از خانوادۀ محترمم پدر، مادر و به‌ویژه همسرم قدردانی کنم که در این سال‌ها همواره یار و یاور و مشوّقم بوده‌اند.

امّا نگارنده در اینجا، باید آشکارا اعتراف کند که حاصل اندک زحمت این ضعیف، همه به ترغیب و تشویق و یاری جناب آقای دکتر علی‌اشرف صادقی (عضو پیوستۀ فرهنگستان زبان فارسی و استاد بازنشستۀ زبانشناسی دانشگاه تهران)، چنان‌که دستنوشتۀ حضرتش گواه آن است، و جناب آقای دکتر حبیب برجیان (ایرانشناس، استاد دانشگاه کلمبیا آمریکا) که شیوه‌های نوین تحقیق را به من گوشزد کرد، بوده است.

همچنین بر خود لازم می‌داند از جناب آقایان دکتر حسن رضایی باغ‌بیدی (استاد دانشگاه اوساکا، ژاپن) و دکتر علی میرانصاری (مدیر بخش ادبیات دانشنامۀ ایران و عضو شورای عالی علمی دایره المعارف بزرگ اسلامی)، که برای اولّین بار، تحقیق در زبان مادری را گوشزد فرمودند، و همواره و بی منّت، یار و یاور ما بوده‌اند، تشکّر کنم. نیز همۀ گویشوران خوب بخش کویرات را سپاس دارد که پژوهش حاضر زبان آن‌هاست.»

علاقه‌مندان برای تهیۀ کتاب گویش ابوزیدآبادی: ویژگی‌های آوایی و دستوری (صرف و نحو) و واژگان» که در ۵۴۴ صفحه، با شمارگان ۲۰۰ نسخه و به‌بهای ۸۵۰هزار تومان منتشر شده است، می‌توانند از راه‌های زیر اقدام کنند:

مراجعۀ حضوری به فروشگاهِ انتشارات مرکز به نشانی تهران، میدان شهید باهنر (نیاوران)، خیابان شهید پورابتهاج، شمارۀ ۲۱۰

مراجعه به فروشگاه اینترنتی انتشارات مرکز به نشانی   store.cgie.org.ir 

تماس با انتشارات مرکز با شمارۀ تلفن‌های ۰۲۱۲۲۲۹۷۶۷۷ و ۰۹۱۲۳۹۳۱۸۳۶