بحران در تفکر زیدیه در صورت تزریق نشدن حماسه

1393/10/21 ۱۱:۰۵

احمد پاکتچی عضو هیات علمی دانشگاه امام صادق(ع) معتقد است ایدئولوژی زیدیه به گونه‌ای است که اگر در آن حماسه تزریق نشود دچار بحران می‌شود؛ به همین دلیل در برخی کتاب‌های زیدیه مانند «مقاتل الطالبیین» حماسه‌سرایی وجود داشته و اهمیت دارد چراکه حماسه کربلا برای امامیه منحصر است اما در زیدیه حماسه کربلا تکرار شدنی است.

بحران در تفکر زیدیه در صورت تزریق نشدن حماسه

احمد پاکتچی عضو هیات علمی دانشگاه امام صادق(ع) معتقد است ایدئولوژی زیدیه به گونه‌ای است که اگر در آن حماسه تزریق نشود دچار بحران می‌شود؛ به همین دلیل در برخی کتاب‌های زیدیه مانند «مقاتل الطالبیین» حماسه‌سرایی وجود داشته و اهمیت دارد چراکه حماسه کربلا برای امامیه منحصر است اما در زیدیه حماسه کربلا تکرار شدنی است.

هشتمین نشست از سلسله مباحث تخصصی سیره‌نگاری با عنوان «سیره ائمه معصومین (ع) از دیدگاه زیدیه و اهل سنت » شنبه ۲۰ دی‌ماه با حضور احمد پاکتچی دین‌شناس و عضو هیات علمی دانشگاه امام صادق (ع) در پژوهشکده تاریخ اسلام برگزار شد.

وی در ابتدای این نشست با بیان این‌که رفتار اهل سنت نسبت به ائمه ما ناصبی نیست گفت: آنها همواره نگاه احترام آمیزی به ائمه ما داشته‌اند. در این نشست قرار نیست باورهای زیدیه و اهل سنت را مبنای مطالعه خود قرار دهیم بلکه می‌خواهیم بدانیم که این باورها چه تاثیری در سیره‌نگاری داشته‌اند.

وی ادامه داد: زیدیه یک سری عقاید بنیادی درباره امامت دارند و معتقدند کسی می‌تواند امام باشد که عالم، عادل و باتقوا باشد. همچنین او باید از فرزندان فاطمه زهرا (ص) باشد. مفاهیمی مانند مفترض الطاعه بودن، معصوم بودن و منشا علم ائمه در عقاید زیدیه نیست. در واقع زیدیه ائمه را نیز مانند سایر افراد می‌داند در حالی که  در عقیده شیعه این گونه نیست و ائمه به لحاظ مفترض الطاعه بودن، معصوم بودن و منشا علم ائمه با دیگران متفاوتند.

زیدیه به فطری بودن امامت معتقدند

پاکتچی در ادامه به تفاوت دیدگاه زیدیه به سه امام نخست شیعیان با سایر ائمه اطهار اشاره کرد و گفت: زیدیه معتقد هستند امیرالمومنین مفترض الطاعه است. آنها بعد از امام حسین (ع) و امام حسن (ع)، به اختیار در امامت معتقد هستند.

وی افزود: علاوه بر این زیدیه به فطری بودن امامت معتقدند و می‌گویند ممکن است روزی برسد که در زمین نیازی به امام نباشد در حالی که در تفکر شیعی چنین چیزی وجود ندارد.

وی تاکید کرد: بنابراین با توجه به این‌که زیدیه قائل به معصوم بودن امام نیستند و با منشا علم ائمه هم مشکل دارند، امامت برای آنها جنبه زمینی داشته و جنبه منافیزیکی ندارد. امامت برای زیدیه رهبری سیاسی دینی است و به معنای ولی خدا روی زمین نیست.

زیدیه معتقد به امامت به اختیار هستند و نه امامت به نفس

این استاد دانشگاه با اشاره به اختلاف نظر درباره امامت در فرقه‌های متعدد زیدیه اظهار کرد: به طور مثال فرقه جارودیه به امامیه از نظر اجتماعی و فقهی نزدیک هستند و بتریه نیز نزدیک‌ترین فرقه به اهل سنت‌اند. به طور مثال ابوالجارود از اصحاب امام باقر (ع) است و بنابراین جارودیه ارتباط نزدیکی با امامیه دارند. در مقابل بتریه نیز به اهل سنت نزدیکند و منابع و کتاب‌های آنها بخش بسیاری از منابع اهل سنت را تشکیل می‌دهد. به طور مثال عبدالرزاق صنعانی صاحب کتاب المصنف از عالمان بتری است. این کتاب از منابع مهم اهل سنت است.

وی ادامه داد: همچنین برخی فتواهای معروف فقهی شیعه امامیه در تفکر زیدیه هم وجود دارد؛ با وجود این‌که مسیر تاریخی زیدیه از امامیه متفاوت بوده است. به طور مثال برخی ائمه زیدیه کتاب‌هایی درباره اذان و بخش «حی علی خیر عمل» آن دارند که به تفکر شیعی نزدیک است.

به گفته پاکتچی، مهم‌ترین تفاوت زیدیه با امامیه در مساله امامت این است که زیدیه معتقد به امامت به اختیار هستند و نه امامت به نفس. آنها مساله خلافت سه گانه را در کنار باورشان به امامت پذیرفتند چراکه بین مساله خلافت و امامت تفاوت قائل هستند و می‌گویند تنها فرزندان حضرت زهرا (ص) می‌توانند امام باشند، بنابراین از نظر آنها خلفای سه‌گانه شرط لازم برای امامت را نداشتند.

این عضو هیات علمی دانشگاه امام صادق (ع) در بخش دیگری از سخنانش به برخی دیگر از تفکرات زیدیه در موضوع امامت اشاره کرد و گفت: بین ما و زیدیه تنها اعتقاد به سه امام نخست شیعیان مشترک است و بعد از آن، ما و زیدیه حتی یک امام مشترک نداریم. زیدیه حتی تا همین 50 سال پیش هم امامان خود را داشتند.

«مسند زید بن علی» قدیمی‌ترین کتاب زیدیه

وی با اشاره به برخورد زیدیه در سیره نگاری گفت: زیدیه گاهی در تاریخ خود دنبال حضرت مهدی (ع) گشته‌اند. آنها بر اساس حدیث نبوی برخی از کسامی که نامش با نام پیامبر و کنیه‌اش با کنیه او یکی بوده مهدی دانسته‌اند. به طور مثال چندین بار در تاریخ زیدیه چندین ائمه لقب مهدی را گرفته‌اند.

وی افزود: در مواجهه با سیره ائمه، «مسند زید بن علی» قدیمی‌ترین کتاب زیدیه است که بر اساس روایات نقل شده از زید بن علی جمع‌آوری شده است. در این کتاب بابی به نام «طاعةالامام» است. در این باب احادیثی آورده شده که می‌توان رویکرد زیدیه به امامت را مشاهده کرد. در این بخش آورده شده که امام باید چه خصوصیاتی داشته باشد. نکته جالب اینجاست که در این بخش از امام سجاد (ع) روایت آورده شده اما نه به عنوان امام بلکه به عنوان راوی. در این باب تفکر زیدیه می‌گوید که اگر امام با رعیت خود با عدالت برخورد نکرد اطاعت از امام مطرح نیست بنابراین مفهوم امام در زیدیه در مساله حکومتی تعریف شده است.

به گفته وی، در این کتاب همچنین بابی به نام «فضل العلما» وجود دارد و در آن دیدگاه زیدیه درباره اکتسابی بودن علم امام بیان شده است.

وجود فضای دو گانه در کتاب «درر الاحادیث النبویة»

این استاد دانشگاه در بخش دیگری از سخنانش به کتاب «درر الاحادیث النبویة» اشاره کرد و گفت: این کتاب 100 سال پس از کتاب «مسند زید بن علی» آمد. بخش عمده این کتاب فقهی و به نقل از هادی الی الحق از ائمه زیدیه است و در پایان کتاب وصیت هادی الی الحق امام زیدیه آورده شده است. در این بخش سخنان بسیاری را درباره فضایل امیر المومنین (ع) می‌بینیم.

وی تاکید کرد: در چنین کتابی ما با فضایی دو گانه مواجه هستیم. درباره سه امام نخست شیعیان سیره‌نگاری ما نزدیک به سیره‌نگاری زیدیه است اما درباره امامان بعدی سیره‌نگاری زیدیه به کتاب‌های رجالی نزدیک می‌شود.

فضای شبه شیعی در کتاب «امالی» وجود دارد

پاکتچی در ادامه با اشاره به ظهور کتاب «امالی» صد سال پس از کتاب «درر الاحادیث النبویة» بیان کرد: در این کتاب نیز یک فضای شبیه فضای شیعی وجود دارد و وقتی آن را می‌خوانید، فکر می‌کنید کسی آن را نوشته که مذهبش با ما تفاوتی ندارد. در این کتاب باب‌هایی با عنوان فضایل امیر‌المومنین (ع) و فضایل حضرت فاطمه (ص) را می‌بینیم. در این کتاب نیز در سه امام نخست روایات مشترک زیادی داریم اما درباره امامان بعدی فهمی که امامیه از اهل بیت دارند با زیدیه متفاوت است.

کتاب‌های متعدد زیدیه درباره فضایل امیر امیر‌المومنین (ع)

وی با بیان این‌که زیدیه کتاب‌های متعددی درباره فضایل امیر امیر‌المومنین (ع) دارد گفت: کتابی به نام فضائل امیر‌المومنین (ع) منسوب به زید بن علی وجود دارد که بعید است خودش آن را نوشته باشد اما منسوب بودنش به زید بن علی نشان دهنده اهمیت امیر‌المومنین (ع) در تفکر زیدیه است.

تراژدی کشته شدن ائمه در کتاب «مقاتل الطالبیین»

پاکتچی در بخش دیگری از سخنانش درباره کتاب «مقاتل الطالبیین» نوشته ابوالفرج اصفهانی گفت: مولف کتاب از زیدیان جاجرودی بوده است. در این کتاب تاریخ ائمه زیدیه که شهید شده‌اند آورده شده است. نویسنده در این کتاب هر چند تلاش کرده حقانیت دینی و ائمه بودن امامان زیدیه را اثبات کند اما به جنبه ملکوتی بودن امامان نپرداخته است. این کتاب دربردارنده شهادت امام حسین (ع) نیز هست و بعد به شهادت زید بن علی می‌پردازد.

به گفته وی، این کتاب نشان دهنده اهمیت تراژدی کشته شدن ائمه برای زیدیه دارد. حماسه سرایی و تبدیل این رخدادها به حماسه برای زیدیه اهمیت دارد. در نظر داشته باشید که حماسه کربلا برای امامیه منحصر است اما در زیدیه حماسه کربلا تکرار شدنی است. در زیدیه امامان همه قائم به سیف هستند و چون حکومت مستقری پا نگرفته است مرتباً افرادی می‌خواستند حماسه کربلا را با خون خودشان برپا کنند.

پاکتچی با بیان این‌که برای مدتی طولانی سیره‌نویسی زیدیه مقتل نویسی است گفت: زیدیه در ایران موفق نشدند حکومتی برپا کنند، اما در یمن یکی از دیرپاترین حکومت‌ها زیدیه بوده است. در اواخر قرن سوم توسط هادی الی الحق این حکومت در یمن شکل گرفت بنابراین بسیاری از ائمه زیدیه به مرگ طبیعی دچار شدند و شهید نشدند.

وی ادامه داد: بعدها کتاب «الحدائق الوردیه فی مناقب الائمة الزیدیه» از امام علی منصور آمد که کتاب متفاوتی است. رویکرد زیدیه در این دوره در سیره‌نگاری متفاوت است و مقایسه این کتاب با کتاب «مقاتل الطالبیین» بسیار جالب است. حماسه برای مخاطب جذاب است و چون ائمه زیدیه در دوره‌های بعدی شهید نشدند، در سیره نگاری زیدیه بحران به وجود آمد. در اینجا برای حل این مشکل راه حل جالبی به وجود آمد. به طور مثال کتاب «درر الحادیث النبویة» از دو بخش تشکیل شده است. در بخش نخست احادیث به نقل از هادی الی الحق آمده و در بخش دوم نیز سیره او توضیح داده شده است. زمانی که درباره سیره او شرح داده شده، احادیث زیادی از پیامبر نقل شده که آمدن هادی الی الحق را نوید داده است. این روش می‌توانست برای مخاطب جذابیت ایجاد کند.

وی یادآور شد: بنابراین نیاز به تجدید حماسه در این دوره برای زیدیه وجود داشته است. پس هر 100 سال یک بار می‌بینیم که در زیدیه فردی مثل هادی الی الحق وجود دارد که درباره او احادیث بسیاری ساخته شده است.

به گفته پاکتچی، ایدئولوژی زیدیه به گونه‌ای است که اگر در آن حماسه تزریق نشود دچار بحران می‌شود. چون مساله عدل برای زیدیه بسیار جدی است و هر زمان که امام عدالتش زیر سوال رود دیگر امام نیست.

اهمیت امام رضا (ع) در منابع و کتاب‌های زیدیه

این استاد دانشگاه در بخش پایانی سخنانش به برخی دیگر از کتاب‌های زیدیه مانند سیرةالائمه الاکرام، اخبار الائمه الزیدیه و ... اشاره کرد و گفت: زیدیه در لا به لای کتاب‌هایشان به امامان مورد قبول ما اشاره کردند چراکه مجبور بودند شجره ائمه خود را که غالباً از فرزندان ائمه هستند، بیان کنند. نوع مواجهه آنها با ائمه ما از روی احترام است منتها می‌گویند که این ائمه ما را دعوت نکردند و اگر دعوت می‌کردند ما قبول می‌کردیم.

پاکتچی با اشاره به کتابی درباره سیره امام رضا (ع) گفت: ما در این کتاب مقاله‌ای از یحیی میر حسینی داریم که درباره جایگاه امام رضا (ع) در منابع زیدیه است. زیدیه امام رضا (ع) را می‌پذیرند چون می‌گویند او ولایت عهدی را قبول و دعوت کرده است. کتاب صحیفه‌الرضا نوشته احمد بن عامر طائی در بین زیدیه هم به مسند الرضا شهرت دارد و از اهمیت قابل توجهی برخوردار است.

وی در پایان یادآور شد: برخی کتاب‌های زیدیه رجالی هستند و صرفاً بیان کننده تاریخ و شجره نامه امامان زیدیه هستند. در میان کتاب‌های مرتبط به زیدیه آثاری هم از جریان‌ها موسم به غلو دیده می‌شود.

  خبرگزاری ایبنا