اسوه جامع / سیدرضا حسینی امین

1393/10/8 ۱۳:۳۵

روزی که پا به عرصه وجود گذاشته، اما هنوز به دنیا نیامده بودم، مادرم در سفری به مشهد با خدایش عهد می کند چنانچه فرزندم پسر باشد نامش را به احترام امام همام، «رضا» می گذارم. از روزی که خودم را شناختم با ثواب زیارت امام هشتم، صلوات ویژه امام ، اهمیت اشک ریختن در یادبود شهادت آن غریب آشنا شدم.

روزی که پا به عرصه وجود گذاشته، اما هنوز به دنیا نیامده بودم، مادرم در سفری به مشهد با خدایش عهد می کند چنانچه فرزندم پسر باشد نامش را به احترام امام همام، «رضا» می گذارم. از روزی که خودم را شناختم با ثواب زیارت امام هشتم، صلوات ویژه امام ، اهمیت اشک ریختن در یادبود شهادت آن غریب آشنا شدم. و امروز که مفتخرم در کسوت ترویج مذهب و مرام او باشم، کمتر کسی از سیره عملی، اخلاقی، سیاسی و علمی امام پرسش می کند جز آنکه گاه دانش آموزان همسایه برای ارائه تحقیق خود به معلم شان مراجعه می کنند و آگاهی هایی درباره ضامن آهو شدن امام رضا می طبلند و وقتی به انتخاب موضوع اعتراض می کنم و پرسش می کنم مگر موضوع روزآمدتر و کارآمدتری به ذهن استاد و آموزگارتان نرسیده است نزد استادشان متهم به زندقه و بی ولایت بودن می شوم. به راستی چه زمانی قرار است امام شناس شویم و چه وقت قرار است نبض زندگی مان را با اسوه گی امام تنظیم کنیم، و کی قرار است با فلسفه وجودی امام و معارف حقه ایشان آشنا شویم.گر مسلمانی از این است که حافظ دارد/آه اگر از پس امروز بود فردایی.

 امام رضا(ع) می فرماید: اگر مردم با زیبایی کلام ما و حقایق آن آشنا شوند، پیروی می کنند (مسند امام رضاج1، ص3).

کلمه امام به معنای مقتدا، پیشوا و رهبر است و به خودی خود هیچ تقدسی ندارد. واژه امام در قرآن در معانی ارزشی و غیر ارزشی استفاده شده است. زیرا کسی که الگوی عملی جمعی از انسان ها قرار می گیرد از نگاه قرآن کریم امامت پیدا می کند، "یوم ندعو کل اناس بامامهم"روزی که هرگروه از مردم را با امام شان فرا خوانیم. (اسرا، 77)آنگاه اگر این امامت در جهت رشد، کمال و اعتلای حیات انسانی و الهی انسان باشد امام هدایت شناخته می‏شود؛"و جعلناهم ائمه یهدون بامرنا"و آنان را پیشوایانی که به فرمان ما ره می‌نمودند،گرداندیم،(انبیاء، 73، سجده 24) و اگر در جهت گمراهی، جهل، بدعت و میل به رذیلت های اخلاقی باشد امام ضلالت،گمراهی و کفر شناخته می‏شود"فقاتلو ائمه الکفر انهم لا ایمان لهم لعلهم ینتهون"با پیشوایان کفر کارزار کنید چرا که حرمت سوگند-پیمان-را نگه نمی دارند(توبه،12).و یا "وجعلناهم ائمه یدعون الی النار"و آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به سوی آتش دوزخ دعوت می کنند(قصص،41).

تصور ناراست از امامت آن است که فلسفه وجودی امامان همام را در پر کردن اوقات فراغت برای شادی و غم بدانیم و بزرگترین ستم به انوار قدسیه امامان علیهم السلام بی اعتنایی به سیره عملی و نظری ایشان است که همانا سیره قرآن و سنت نبوی است.رسول گرامی اسلام می فرماید: مَثَل اهل بیت من مثل کشتی نوح است که هر که در آن قرار گرفت، نجات یافت و هر که از سوار شدن جا ماند، به هلاکت رسید(تحف العقول،ص113). در بسیاری از روایات نیز معرفت و شناخت در ذکر و زیارت امام شرط است تا راهگشا و نجات بخش باشد. حال که با مفهوم امام آشنا شدیم باید بدانیم امام یا مقتدا و پیشوا زمانی در جامعه عینیت پیدا می کند که مأموم و پیرو داشته باشد و پیروی هم به سوگواری ایام شهادت و جشن گرفتن به هنگام ولادت نیست،بنابراین شناخت و آگاهی نسبت به معارف پیامبر(ص) و امام و عمل به سیره ایشان شرط عینیت یافتن امامت و امت است.در آموزه های قرآنی و در سنت رسول گرامی و در فرهنگ اهل بیت هر کسی در گرو عمل خویش است و حتا خویشاوندی ها نیز نمی تواند جای عمل را بگیرد.آیات بسیاری در قران از جمله آیات21و38و39و35 سوره های طور،مدثر،نجم ونازعات شاهد این مدعاست و روایتی که پیشتر از قول نبی گرامی اسلام(ص)آمد که نجات یافتگان کسانی هستند که در کشتی حضور یافته باشند،یعنی اهل عمل باشند.امام رضا(ع) نیز که پرورش یافته همین مکتب است در پاسخ به مردی که به حضرت می گوید:به خدا سوگند تو بهترین مردم هستی می فرماید:ای مرد سوگند یاد مکن،که بهتر از من کسانی هستند که از خداوند بیشتر پروا دارند و از او بیشتر اطاعت می کنند،به خدا قسم این آیه نسخ نشده است:ان اکرمکم عندالله اتقیکم(جوامع الحکم،ص10). امام رضا علیه السلام غیر از ولادت و شهادت، زیست انسانی الگو گرفته از رهنمودهای قرآنی و سیره نبوی نیز داشته است که آنچه را ه گشاست شناخت و عمل به آن سیره است.رفتار امام در اجتماع با مردم، در خانواده،با دگراندیشان، با مخالفان، با صاحبان قدرت،با اندشمندان آنچنان اخلاقی و هوشمندانه است که زبانزد عام و خاص قرار می گیرد.از امام رضا (ع) حدود 2450 حدیث از جوامع حدیثی در موضوعات گوناگون گرداوری شده(مسند الامام رضا(ع)،2ج)،و نیزگزارش های تاریخی ارزشمندی از رفتار اجتماعی،فرهنگی،سیاسی و...از آن حضرت رسیده است که توجه بدانها درهایی از معرفت وکنش اخلاقی و رفتاری هوشمندانه را به روی انسان می گشاید.به نمونه هایی از الگوی رفتاری آن امام همام اشاره می شود تا بیش از توسل به نامش توصل به شاخص های رفتاریýاش نجات بخشمان باشد:

رفتار با مردم:ابراهیم بن عباس می گوید:مدتی با امام رضا(ع)بودم ملاحظه نکردم آن حضرت با کسی به درشتی سخن بگوید،ویا سخن کسی را در هنگام گفتگو قطع کند.امام(ع)روشش این بود که صبر می کرد تا ناطق گفته هایش را پایان دهد،بعد نظر خود را در مورد سخنان او ابراز می داشت(جوامع الحکم،ص9).

امام رضا(ع) نوع دوستی و حمایت از افتادگان را فراتر از یک امر اخلاقی می داند و آن را تکلیف به شمار می آورد آنجا که می فرماید:خداوند متعال تندرستان را مکلف کرده تا از بیماران و زمین گیران و گرفتاران حمایت و سر پرستی کنند و به درد دل آنها برسند(همان،ص90).

آن حضرت مردم را به رفتار منطقی با یکدیگر دعوت می کند تا مبادا در جریان رفتار غلط به باطل گرویده و عزت خود را از دست بدهند،آنجا که می فرماید:از مشاجره با مردم خودداری کنید،که مشاجره شما را به گفته های باطل وامی دارد و عزت شما را دفن می سازد(همان،ص112).

مشی امام مشی اعتدالی بود و دیگران را نیز همواره به این مشی دعوت می کرد و غلو یا کاستن از اهمیت اهل بیت را دو روی یک سکه می دید که راه به حقیقت نخواهند برد.امام رضا(ع) می فرماید:ما اهل بیت محمد(ص)گروه میانه هستیم غالیان، حقیقت ما را  درک نمی کنند و موقعیت ما را نمی شناسند و جا ماندگان از کاروان ما در رسیدن به حقیقت از ما پیشی نخواهند گرفت(همان،ص380).

امام(ع)در مناسبات اجتماعی نیز رهنمودهای ارزشمندی دارد که توجه به آن در سلامت رفتاری انسان بسیار موثر است،می فرماید:با حاکمان و سلاطین با احتیاط رفت و آمد کنید،و با دوستان با فروتنی رفتار کنید،و با دشمن با احتیاط مراوده داشته باشید،و با مردم با گشاده رویی سخن بگویید(همان،ص36).

اهمیت آگاهی وعقلانیت و زیان جهل: امام رضا(ع)می فرماید:دوست هر کس عقل او و دشمنش جهل اوست.و در  حدیث دیگری می فرماید:دوست شخص جاهل همواره در سختی و مشقت است(همان،ص181و182).امام رضا(ع)جایگاه دانایی را رفیع و فضیلت آن را حیاتبخش و ارزش آن را بیشمار می داند، و کلید آن را پرسشگری، و می فرماید:علم پیش از عمل است و عمل تابع آن،سعادتمندان به آن ملهم می شوند و بد فرجامان از آن محروم،خوشا به حال کسی که از علم بهره مند شود واز این فیض محروم نشود(همان،ص199)و در حدیثی دیگر می فرماید:دانش دل های مرده را زنده می کند و دیدگان را در تاریکی روشنایی می بخشد(همان،200)و نیز می فرماید:علم گنجی است که کلید آن پرسش است، اینک بپرسید خداوند شما را مشمول رحمت خود گرداند،چرا که چهار گروه در ارتباط با علم بهره مند و اهل پاداشند:1-کسی که سوال می کند 2-کسی که آموزش می دهد 3-کسی که گوش فرا می دهد 4- کسی که پاسخ می دهد.آنگاه امام محصول ایمان توام با عقلانیت راترویج محبت، دوستی و احسان معرفی می کند و می فرماید:پس از ایمان به خداوند نخستین عملی که عقل آدمی انسان را به آن ارشاد می کند محبت و دوستی با مردم و احسان و نیکی با نیکو کاران و بدکاران است(همان،ص167).

شایسته سالاری:امام رضا(ع) وجود افراد ناشایست را مایه نا امیدی میداند ودر مقابل، شایستگان را کسانی می داند که حتا در شرایطی که به خطا درافتند امید به اصلاحشان فراهم است زیرا از خطایشان ناخرسندند و نیز شایستگی را در ویژگان و آقازادگان نمی بیند بلکه در کارهای شایسته اشخاص جستجو می کند.در کلام حق محور آن امام همام آمده است:بهترین بندگان خدا کسانی هستند که هرگاه کار نیکی انجام دهندخرسند می گردند و هرگاه کاربدی کنند ویا معصیتی نمایند از خدا طلب رحمت و آمرزش می کنند،و هر گاه در مصائب و مشکلات گرفتار شدند شکیبایی پیشه می کنند،وهر گاه از کسی ناراضی باشند و غضب نمایند آنها را می بخشند(همان،ص158).و در حدیثی دیگر در بیان ویژگی های انسان های ناشایست می فرماید:پنج  خصلت اگر در کسی نباشد در هیچ یک از امور دین و دنیا به او امیدوار مباش:1-کسی که در مردانگی اش مورد اعتماد نباشد 2-کسی که در مردانگی و طبیعتش دارای کرم نباشد 3-کسی که در اخلاق،محکم و استوار نباشد 4-کسی که عاقل و خردمند نباشد 5-کسی که از خدا وند پروا نداشته باشد(همان،ص157).امام رضا(ع)خطر  بی توجهی به توسعه شایستگی و شایسته سالاری را چنین گوشزد می کند و می فرماید:به زودی زمانی فرا خواهد رسید که بد کاران و ستمگران در آن مقدم باشند و نیکان به دست فراموشی سپرده شوند و مردم از روی اضطرار و ناچاری با ستمگران بیعت کنند(همان،ص174)در فرهنگ قرآنی و سیره نبوی حسب و نسب و آقا زادگی ارزش و اعتبار ندارد، بلکه تقوا و عمل نیک انسان ها است که معتبر شناخته می شود.امام رضا(ع) می فرماید:با اعمال خود نزد من آیید نه به حسب و نسب(همان،ص113).

شاخص های دیگری در زندگی و کلام نورانی امام رضا(ع) یافت می شود که شناخت و عمل به آنهابرای یک زندگی انسانی وشرافتمندانه نیاز میرم روزگار ماست.