«دانشنامه فرهنگ مردم ایران» کتاب سال ایران شد اما کتاب سال ایران نیست / علی شهیدی

1400/2/4 ۱۲:۲۴

میراث مکتوب مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، میراث ملی و مشترک همه ایرانیان است. بی‌گمان هر دفتر آن یادگاری است ماندگار. اما از میان آن یادگاران و ماندگاران برخی همکاران و همتایان و رقیبانی در گوشه‌های دیگر جهان دارند. نخستین و نامدارترین برونداد آن مرکز یعنی دائره‌المعارف بزرگ اسلامی (دبا) اثری است عالی، اما بی‌رقیب نیست

عضو هیات علمی گروه فرهنگ و زبان‌های باستانی و ایران‌شناسی دانشگاه تهران

میراث مکتوب مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، میراث ملی و مشترک همه ایرانیان است. بی‌گمان هر دفتر آن یادگاری است ماندگار. اما از میان آن یادگاران و ماندگاران برخی همکاران و همتایان و رقیبانی در گوشه‌های دیگر جهان دارند. نخستین و نامدارترین برونداد آن مرکز یعنی دائره‌المعارف بزرگ اسلامی (دبا) اثری است عالی، اما بی‌رقیب نیست؛ دائره‌المعارف اسلام (در اروپا)، دائره‌المعارف ایرانیکا (در ایالات متحده) و حتی دانشنامه جهان اسلام در همین شهر یعنی تهران، با وجود تفاوت‌های بسیار، در حوزه اسلام و ایران، همکاران و همتایان و در عین حال رقیبان سرسخت دبا در جهانند. اما این هر چهار همکار و رقیب اگر در این عصر پدید نمی‌آمدند، احتمال و امکان نگارش آنها به قلم آیندگان و به یاری ابزارهای پژوهشی کارآمدتر آینده نیز وجود داشت. اساس کار آن هر چهار بر میراث مکتوبی است که آن را می‌توان در کتابخانه‌های جهان جست و اگر در این عصر جسته نمی‌شد، آیندگان آن را باز‌می‌جستند. از میان یادگارهای مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی برخی آثار، داستانی دگر دارند. آثاری که «فقط» در درون ایران و «فقط» در این روزگار امکان نگارش آن ممکن بود. چرا که بنیان کار تنها بر میراث مکتوب نیست و میراث شفاهی و ناملموس و آثار و میراث ملموس اغلب مکتوب و مستندنشده مردم ایران پایه و مایه کار است. مقالات و مداخلی از آن دست را بیرون از ایران یا در فردای ایران نمی‌توان نوشت و شاید امروز نیز برای نگارش بسیاری از آن‌ها زمان طلایی از دست رفته باشد. چرا که مردمانی که داده‌های پژوهشی آن را در دل و در سر نهفته‌اند امروز نیستند یا فردا نخواهند بود. با این نگاه «دانشنامه فرهنگ مردم ایران» بی‌همکار است، بی‌همتاست، بی‌رقیب است. «دانشنامه فرهنگ مردم ایران» کتاب سال ایران شد، اما تنها کتاب سال ایران نیست که کتاب عصر ایران است، کتاب قرن ایران است، کتاب هزاره‌های ایران است. برخی مداخل دانشنامه تهران نیز در این ویژگی با دانشنامه فرهنگ مردم ایران شریکند و به میراثی می‌پردازند که وقت بازیابی آن‌ها امروز است و فردا دیر خواهد بود. اما بر این یادگارهای ماندگار عصر ما یک خرده می‌توان گرفت و آن اینکه برخی مداخل را عینا از دبا وام‌ می‌گیرند و بازنشر می‌کنند که بی‌گمان می‌توانند آن‌ها را از نو و با رویکرد پژوهشی ویژه خود به قلمی دیگر بنگارند. این وام‌گیری شایسته این بی‌رقیبان نیست.

اما پایه و مایه این آثار تنها به ماهیت مردم‌نگار رویکرد پژوهشی و کمیت و کیفیت مراجع و مداخل تالیفی نیست. ایرانیان در قدیم «فرهنگ را آرایش جان» و «سخن گفتن از گوهر را آسان» می‌دانستند. در روزگاری که بر لبان جامعه تنها پچ‌پچ زر و گوهر است، یاران خموش، نجیب و بی‌ادعای دانشنامه فرهنگ مردم ایران که فرهنگ را آرایش جان خویش کرده‌اند و جز از نام فرهنگ ایران زمزمه نمی‌کنند، پدیدآورندگان پرمایه آن قدر و پایه اند. خدای ایران پایدارشان بداراد!