گفت‌وگو با نادر محمد آهنگربیک؛ موسیقیدان نواحی

1393/6/24 ۰۹:۴۵

< بخشی‌ها > راویان نغمه‌های اصیل ایرانی ندا سیجانی: ایران مهد تمدن است. تمدنی که ریشه در تاریخ دارد و شاخه‌های آن تقریباً در تمامی دنیا گسترده شده است. در چهار گوشه ایران زمین روستاها تا شهرها، هرکدام معرف گویش و زبان خاصی هستند. یکی از این زبان‌ها گویش کرمانجی یا کرمانجی شمالی است که یکی از گویش‌های اصلی کردی به شمار می‌رود. این زبان بیشتر در شمال خراسان و شهرستان‌های قوچان، درگز، شیروان، بجنورد و در آذربایجان، ماکو مورداستفاده است. همچنین در سرتاسر کردستان ترکیه و کردستان سوریه و بخشی از کردستان عراق به این زبان صحبت می‌کنند. البته به گفته برخی بیشتر گویش است تا زبان. کرمانجی در شهرستان‌های درگز، چناران و فاروج با در اختیار داشتن درصدی بالا، زبان دوم است. همچنین بسیاری از کردهای ساکن اروپا به زبان کرمانجی تکلم می‌کنند.

< بخشی‌ها > راویان نغمه‌های اصیل ایرانی

   ندا سیجانی: ایران مهد تمدن است. تمدنی که ریشه در تاریخ  دارد و شاخه‌های آن تقریباً در تمامی دنیا گسترده شده است. در چهار گوشه ایران زمین روستاها تا شهرها، هرکدام معرف گویش و زبان خاصی هستند. یکی از این زبان‌ها گویش کرمانجی یا کرمانجی شمالی است که یکی از گویش‌های اصلی کردی به شمار می‌رود. این زبان بیشتر در شمال خراسان و شهرستان‌های قوچان، درگز، شیروان، بجنورد و در آذربایجان، ماکو مورداستفاده است. همچنین در سرتاسر کردستان ترکیه و کردستان سوریه و بخشی از کردستان عراق  به این زبان صحبت می‌کنند. البته به گفته برخی بیشتر گویش است تا زبان. کرمانجی در شهرستان‌های درگز، چناران و فاروج با در اختیار داشتن درصدی بالا، زبان دوم است. همچنین بسیاری از کردهای ساکن اروپا به زبان کرمانجی تکلم می‌کنند. شاعران و نویسندگانی مانند احمد خانی، ملای جزیری، علی حریری و... آثار ارزشمندی را به این گویش  خلق کردند. موسیقی «موغامی» شمال خراسان یا کرمانجی از یک زندگی پرحادثه و پرسوز و گداز و آوارگی حکایت می‌کند، این مسأله را حتی می‌توان در رقص‌ها و بازی‌های آیینی و سنتی آن‌ها دید که معروفترین آن «الله مزار» است. پس از عاشیق‌ها که نوازندگان سازهای سرنا، دهل، کمانچه و قوشمه و لوتی‌ها که دایره و دف می‌نوازند، بالاترین مرتبه هنرمندی را در شمال خراسان«بخشی‌هاـی دوتار نواز» دارند، این هنرمندان آواز می‌خوانند، شعر می‌سرایند و ساز را خودشان می‌سازند. موسیقی کرمانجی چند سالی است به ثبت جهانی رسیده اما ثبتی که رنگ فراموشی به خود گرفته و این روزها کمتر افرادی هستند که موسیقی کرمانجی را شنیده یا کم و بیش با آن آشنایی داشته باشند. استاد نادر محمد آهنگر بیک یکی از بخشی‌های کرمانج شمال خراسان است که تا به امروز نزدیک به 70 آهنگ ساخته و حافظ 14 هزار بیت است. گفت‌و‌گوی کوتاه روزنامه ایران با این هنرمند را می‌خوانید.

***

 درباره موسیقی کرمانجی و گرایش شما به این هنر بگویید؟

 من متولد سال 1336 در روستای «بیک» از توابع قوچان و از کردهای کرمانج هستم. تحصیلات ابتدایی را در روستای بیک و پیرودانلو گذرانده و دوران دبیرستان را در شهرستان شیروان طی کردم. در دوران کودکی، ضمن تحصیل هنر بخشی گری (دوتار نوازی) نزد مرحوم پدرم (استاد علی محمد آهنگر بیک) و استادانم استاد رمضان علی سعدی حداد و علی رضا کوهستانی، به حرفه اجدادی آهنگری مشغول بودم و از این رهگذر، همراه با نوای پتک زندگی آبدیده شدم. گرچه حدود 40 سال است در تهران روزگار می‌گذرانم، اما هنوز با حال و هوای دیارم مأنوسم، به زبان و گویش کرمانجی تسلط داشته و سال هاست که در جشن‌ها و برخی مراسم برای دل خود و مردم برنامه زنده اجرا می‌کنم. سال 89 بود که در همایش «کار و آواها» واقع در حوزه هنری شرکت کرده و با آقای هوشنگ جاوید (پژوهشگر موسیقی بومی) و آقای رستم محمدی (محقق موسیقی) آشنا شدم. همچنین حدود 20 آهنگ قدیمی کرمانجی را به همراه دوتار مرحوم پدرم باز‌سازی کرده‌ام که تمامی آن‌ها از نواها و موسیقی‌های اصیل کرمانجی هستند. موسیقی کرمانج دو حالت دارد، در حالت اول این موسیقی دارای ریتم مشخصی است و در نوع دوم سینه به سینه می‌چرخد و دارای ریتم خاصی نیست.

عروسی‌های کرمانجی بیشترین نقش را در انتقال موسیقی و شناخت آن به جوانان دارند. آهنگ‌ <الله مزار> یکی از آهنگ‌های برجسته در این نوع موسیقی به شمار می‌رود که دارای دو ویژگی مهم از جمله جنبه عرفانی بودن و دیگری غم و اندوه برای از دست دادن دلاوران است و در سوگ آنان می‌نوازند.

 ما در موسیقی‌های محلی مفهومی به نام <بخشی> داریم. بخشی‌ها چه کسانی هستند و چه ویژ‌گی‌هایی دارند؟

خود ما از بخشی‌های خراسان شمالی هستیم. بخشی‌ها افرادی هستند که خود به ساخت ساز می‌پردازند، پرونده‌بندی و تنظیم می‌کنند، خودشان می‌نوازند و خود شعر می‌سرایند. این گروه توانایی خاص دارند و بیش از چند هزار بیت را حفظ هستند. هنر بخشی تنها دوتار نوازی است و از دیدگاه عرفانی این صداها، صدای انعکاس بخشش خدا است که از نی، کمانچه یا دوتار شنیده می‌شود. به گفته مرحوم محمدرضا لطفی موسیقی بخشی ریشه موسیقی سنتی است.  از دیدگاه حاج قربان نیز بخشی سازخود را با دستش می‌سازد و آهنگش را خودش می‌سازد. اما ریشه هنر و موسیقی خراسان به هزار سال پیش یعنی دوران ابونصر فارابی برمی‌گردد. حکیم ابونصر فارابی از هنرمندان بزرگ خراسان است. بعد از آن هر صد سال به صد سال این موسیقی سینه به سینه منتقل شد و ادامه پیدا کرد و بعد از آن درصد و پنجاه سال گذشته جعفرقلی بیچاره که پیش از دوران قاجارزندگی می‌کرد این موسیقی را زنده نگاه داشت.

مجسمه ایشان به عنوان نماد بخشی‌های خراسان در میدان شهرستان شیروان قرار گرفته و پس از آن مرحوم حاج قربان برای معرفی این هنر اجراهای بی‌شماری در خارج از ایران داشته است. من نیز سعی‌ام بر این بوده که موسیقی سنتی و اصیل خراسان را حفظ کنم و از حدوداً چهل سال گذشته این هنر را زنده نگاه داشته ام. زمانی که بر اثر سانحه آتش سوزی انگشت دست راستم دچار آسیب شد تلاش کردم با دوتار درمانی مشکل چسبندگی انگشتانم را بر طرف کنم. این حرکت باعث شد تمامی ملودی‌های حدوداً پنجاه سال گذشته، یعنی زمانی که کوچک بودم و پدرم اجرا کرده بود به یاد آورم.

اما امروزه می‌بینیم خیلی از هنرمندان با وجود داشتن دکترای هنری، درجه هنری ندارند چون مهارت و تجربه کسب نکرده‌اند. من درحوزه هنری هنرمند شناخته شده‌ای هستم و در وزارت ارشاد درجه هنری گرفته‌ام حتی برای ارتقای درجه طرح صلح بین‌الملل را نوشتم.

 از آثار مرحوم حاج قربان هم بهره برده‌اید؟

متأسفانه خیر، اما هر زمان که کارهای ایشان را از رادیو می‌شنیدم لذت می‌بردم. تقریباً تمامی سی‌دی‌های ایشان را که حدوداً 40‌مقام است گوش کرده‌ام. در اروپا به بخشی‌ها و موسیقی مقامی، <بتهوون روی صحنه> می‌گویند.

 تا به امروز چند قطعه آهنگسازی کرده‌اید؟

در این دو دهه حدوداً هفتاد آهنگ جمع‌آوری کردم که 35 قطعه آن در مراکز ضبط شده است. در این اجرا‌ها هم می‌خوانم و هم ملودی می‌زنم. من 110 مقام موسیقی جمع‌آوری کردم که تعدای از آنها بازسازی کارهای گذشته بوده و تعداد دیگر ساخته خودم است. آخرین اثر قطعه‌ای برگرفته از مولودی‌های خراسانی است و در وصف مظلومان غزه است. شعر این اثر از حضرت سعدی است که به زبان فارسی در دستگاه اجرا شده است.

 شعرها را به چه صورت جمع‌آوری می‌کنید؟

شعرها بر اساس ملودی‌های تنظیم شده ساخته می‌شود که اکثریت آنها سروده خودم است.

حدوداً 14 هزار شعر از شعرای پارسی‌ چون حافظ، سعدی، مولوی، باباطاهر، بلخی، رودکی، پروین اعتصامی، فردوسی و... را حفظ هستم همچنین اشعار آذری استاد شهریار. زمانی که می‌خواهم آهنگی بسازم این اشعار را با آهنگ هماهنگ می‌کنم.

 موسیقی کرمانجی بیشتر در چه مراسمی اجرا می‌شود؟

موسیقی کرمانجی ثبت ملی یونسکو است و مرحوم حاج قربان گوشه‌هایی از این موسیقی را در اروپا اجرا کرده و حدوداً هشت مقام آن را خوانده است. ما بخشی‌‌‌‌‌‌‌ها برای جهانی شدن این هنر و همچنین ادامه راه حاج قربان می‌توانیم با همین ساز دو سیم آهنگ‌هایی را بنوازیم که تمامی مردم را به وجد آورد. موسیقی کرمانجی دوتار نوازی، تمبک نوازی و تک‌خوانی است.

ملودی‌های این موسیقی بر اساس حرکات موزون است یعنی کار آوا است و بیشتر رسم و رسوم‌ منطقه خود را انجام می‌دهند.

 اما بسیاری از مردم این موسیقی را نمی‌شناسند!

دولت باید از موسیقی نواحی حمایت کند. وزارت ارشاد برای آشنایی و زنده نگاهداشتن این هنر اصیل باید فرصتی فراهم کند که دوستداران و هنرمندان موسیقی نواحی در تالار وحدت اجرا داشته باشند. هنرمندان تا زمانی که مسئولان آنها را معرفی نکنند مانند گنج در خاک مدفون می‌مانند.

حتی بهتراست در سالی که با عنوان فرهنگ نامیده شده است رایزنی انجام گیرد تا در کشورهای اروپایی و آسیایی بتوانیم این فرهنگ را به جهان ارائه دهیم. این هنر مانند یک نعل ایران را محاصره کرده و ازکردستان، آذربایجان، گیلان، مازندران، خراسان، لرستان تا بلوچستان، کشور را فرا گرفته است.

روزنامه ایران