فلسفه غرب چه تأثیری از حکمت بوعلی سینا گرفت؟ در گفت و گو با پروفسور چارلز تالیافرو

1393/6/23 ۱۰:۰۰

جلال حیران‌نیا: پروفسور چارلز تالیافرو (Charles Taliaferro) از مشهورترین فلاسفه دین معاصر و استاد کالج سنت اولاف در مینهسوتای امریکاست. وی دانشآموخته دانشگاه براون و هاروارد است. در کارنامه علمی او عضویت در انجمن فیلسوفان امریکا، کرسی استادی دانشگاههای آکسفورد، کلمبیا، پرینستون و نتردام امریکا و تألیف آثاری چون راهنمای آکسفورد درباره الهیات، راهنمای مقدماتی بر زیباییشناسی، تصویر در ذهن، فرهنگ فلسفه دین، تاریخ مختصر روح، راهنمای راتلج درباره خداشناسی و راهنمای مقدماتی فلسفه دین به چشم میخورد.

جلال حیران‌نیا: پروفسور چارلز تالیافرو (Charles Taliaferro) از مشهورترین فلاسفه دین معاصر و استاد کالج سنت اولاف در مینهسوتای امریکاست. وی دانشآموخته دانشگاه براون و هاروارد است. در کارنامه علمی او عضویت در انجمن فیلسوفان امریکا، کرسی استادی دانشگاههای آکسفورد، کلمبیا، پرینستون و نتردام امریکا و تألیف آثاری چون راهنمای آکسفورد درباره الهیات، راهنمای مقدماتی بر زیباییشناسی، تصویر در ذهن، فرهنگ فلسفه دین، تاریخ مختصر روح، راهنمای راتلج درباره خداشناسی و راهنمای مقدماتی فلسفه دین به چشم میخورد.  از آنجایی که او اشراف خوبی بر مباحث فلسفه اسلامی و فیلسوفان مسلمان دارد، از او درباره «تأتیر حکمت ابن سینا بر فلسفه غرب» پرسیدیم که به نکات جالبی اشاره کرد؛ از جمله اینکه «فلسفه عشق ابنسینا» از وجوه پرتأمل حکمت اوست که مورد غفلت فلاسفه قرار گرفته و شایسته است که مورد تأمل و بازخوانی قرارگیرد. ماحصل این گپ و گفت پیشروی شما است که میخوانید:
***
 فیلسوفان مسلمان چه نقشی در انتقال فلسفه از قرون وسطی به دوران مدرن داشتند؟ در این میان به طور مشخص بوعلی سینا چه تأثیری در این انتقال تاریخی داشته است؟
در واقع از طریق آثار فیلسوفان اسلامی بود که میراث فلسفه یونان باستان به غرب منتقل شد. بسیاری از آثاری که توسط فیلسوفان مسلمان ترجمه و نگهداری شده بود، در اختیار فیلسوفان و متألهان غربی قرار گرفت و آنها از این طریق توانستند اندیشه یونان باستان را به دوران مدرن پیوند بزنند.
درخصوص بوعلی سینا باید توجه داشت که وی از مهمترین فیلسوفان مسلمان در تاریخ فلسفه به شمار میرود. اهمیت بوعلی سینا صرفاً به خاطر کارها و آثار ارزشمندش در الهیات، متافیزیک، عقل و ایمان و روح و منطق نیست بلکه او ممارست و تلاشی ستودنی در پزشکی داشت که بسیار قابل توجه علم پزشکی امروز است.
در واقع این تلاشها از طریق آثار و نوشتههایش به نسلهای بعد منتقل شد. کاری که بوعلی سینا انجام داد، این بود که منبع موثقی برای لاتین زبانها بر جای گذاشت. آثار و منابعی از او برای مسیحیان قرون وسطی و اندیشه مسیحی بر جای ماند که نشان از عمق حکمت او دارد. کار اثرگذار دیگری که انجام داد، این بود که آنچه را که از منظر فیلسوفان غیرمسیحی حتمی و قطعی تلقی میشد به چالش کشید و فهمی دقیق از آن مسائل ارائه کرد.

 با وجود این همه تأثیراتی که اشاره کردید، نوع مواجهه مغرب زمین با آرای این فیلسوف اسلامی- ایرانی چگونه است؟
بوعلی سینا در عین اینکه در مغرب زمین مورد احترام است از سوی دیگر، عدهای از تأثیر آرای او خوف داشتند. او از این جهت دارای احترام است که نوشتهها و آثارش در حوزه پزشکی در تمام قرون وسطی و در میان آثار لاتین زبان مورد نقلقول و توجه قرار میگرفت و در متون پزشکی بدانها استناد میشد.
از سوی دیگر بوعلی سینا از این حیث مورد خوف و ترس برخی واقع شد که به عنوان فیلسوف غیر مسیحی بسیاری از فلاسفه و پزشکان مسیحی بشدت متأثر از او شدند. همین موضوع باعث واکنشهای منفی نسبت به او و آثارش شد و تحریفهایی هم در مورد آرای او صورت گرفت. از اینرو چنین تفسیر میشد که توماس آکوئیناس عمدتاً مخالف بوعلی سینا بوده است. در حالی که  با ارزیابی مجدد مشخص شد که آکوئیناس نه تنها مخالف بوعلی سینا نبوده بلکه از او بسیار تأثیر پذیرفته است. در واقع آکوئیناس از بسیاری از آثار بوعلی سینا استفاده کرده و از آرای او بهره گرفته است.
به هر تقدیر نفود و تأثیر آرای بوعلی سینا به عنوان یک فیلسوف مسلمان در تاریخ اندیشه غیر قابل کتمان است و نمیتوان از کنار اسم او در تاریخ اندیشه و فلسفه براحتی گذشت.

 آیا آرای فلسفی ابوعلی سینا هنوز هم در غرب معاصر مورد توجه جدی است؟
شاید بتوان گفت در میان فیلسوفان مسلمان، فیلسوفی مانند بوعلی سینا نباشد که اندیشههایش در دوران معاصر نیز مورد توجه جدی فلاسفه غرب باشد. و شاید نتوان فیلسوفی (نه یک جریان فکری) را یافت که همچون ابن سینا اندیشه و آرائش نسلهای بعد از او را تا این حد متأثر کرده باشد. به واقع آرا و افکار او هنوز در میان نسلهای جدید با اهتمام، ساری و جاری است. این موضوع حتی در مورد فیلسوفان مغرب زمین نیز صدق میکند.

 از نظر شما مهمترین دستاورد بوعلی سینا در حوزه منطق چیست؟
پرسش از دستاوردهای فلسفی و منطقی بوعلی سینا پرسش خوب و مهمی است. درخصوص منطق در میان دستاوردهای بیشمار بوعلی سینا، مهمترین آن مدلهای متفاوت ضرورت منطقی را او قویاً مطرح کرد و تمایز میان روابط علی و منطقی را برشمرد. او تفاوت میان حقایق مشخص و جهانشمول و آن ضرورتهایی که فاقد شرایط هستند را نشان داد. البته این موضوع توسط ارسطو و سقراط بیان شده بود ولی بوعلی سینا یکی از بزرگترین منطقدانانی بود که به عربی این موضوع را بیان داشته بود.

 درحوزه فلسفه مهمترین دستاورد او را چه میدانید؟
البته باید توجه داشت که بوعلی سینا ایرانی و فارس زبان بود اگر چه بسیاری از آثار او به زبان عربی است. در فلسفه به نظر من مهمترین دستاورد بوعلی سینا تمایز و تفاوت قائل شدن میان ماهیت (Essence) و وجود (Existence) است که مهمترین دستاورد فلسفی وی به شمار میرود. این مسأله بسیار بر مباحث فلسفه اسلامی تأثیرگذار بوده است. در واقع این نظریه بوعلی سینا مبنای استدلال او بر وجود خدا به عنوان موجودی که دارای ماهیت وجودی است، قرار گرفت.

 به نظر شما کدام بعد از اندیشه ابن سینا مورد غفلت فلاسفه و جامعه علمی قرار گرفته و درخور بازخوانی و تأمل بیشتر است؟
تصور من این است که یکی از دستاوردهای بوعلی سینا که بسیار قابل تقدیر است، «فلسفه عشق» از نظر بوعلی سینا است. دنیای کنونی بسیار به دیدگاه بوعلی سینا درباره عشق محتاج است از این حیث که در  فلسفه بوعلی سینا دوست داشتن اشخاص و کشف زیبایی در دیگران و نگاه زیبا به هستی آموزش داده میشود. امیدوارم در آینده مبانیای که بوعلی سینا در مورد عشق بیان داشته و فلسفه عشق او همانند دستاوردهایش در پزشکی و طب و منطق و متافیزیک مورد توجه جدی جامعه اندیشمندان قرار گیرد.
روزنامه ایران