گفت و گو با دکتر سجاد آیدنلو: محدوده تحقیقات حماسی را به شاهنامه منحصر نکنیم

1393/6/5 ۱۱:۳۶

گفت و گو با دکتر سجاد آیدنلو: محدوده تحقیقات حماسی را به شاهنامه منحصر نکنیم

منظومۀ زرین قبانامه یکی از منظومه های پهلوانی نقالی – عامیانۀ دورۀ صفوی است که این اثر به تازگی و به تصحیح دکتر سجاد آیدنلو، دانشیار دانشگاه پیام نور ارومیه برای علاقه مندان به متون حماسی منتشر شده.

 

سیده معصومه کلانکی: منظومۀ زرین قبانامه یکی از منظومه های پهلوانی نقالی – عامیانۀ دورۀ صفوی است که این اثر به تازگی و به تصحیح دکتر سجاد آیدنلو، دانشیار دانشگاه پیام نور ارومیه برای علاقه مندان به متون حماسی منتشر شده.

آنچه در ادامه می خوانید گفت و گویی با دکتر آیدنلو دربارۀ ویژگی زبانی و ادبی کتاب زرین قبانامه است.

***

لطفاً برای آغاز کمی دربارۀ ارزش تاریخی و ادبی کتاب زرین قبانامه برایمان بگویید.

زرین قبانامه منظومه ای است با موضوع پهلوانی در حدود بیست و سه هزار بیت که زمان وقوع حوادث آن در دورۀ شهریاری کیخسرو پادشاه حماسی - اساطیری ایران و پیامبری حضرت سلیمان (ع) است. محور اصلی روایات متعدّد این متن حضور پهلوانی به نام زرین قبا به نمایندگی از حضرت سلیمان(ع) و فراخواندن ایرانیان به کیش توحیدی است. بعد از این ماجرا - که سرآغاز منظومه است - داستانهای مختلفی به شیوۀ روایت در روایت گزارش می شود که شخصیتهای اصلی آنها رستم و فرزندان و فرزند زادگان او هستند و حتّی در پایان دانسته می شود که زرین قبا، نمایندۀ حضرت سلیمان (ع)، نیز از فرزندان رستم است. اهمیت این منظومه بلند - که یکی از طولانی ترین منظومه های پهلوانیِ پس از شاهنامه است - به نگه داشت و نقل داستانهای تازه ای از روایات ملّی- پهلوانی ایران است که بعضی از آنها منحصر به همین منظومه است.

 

گویا سرایندۀ این اثر ناشناس است. در منظومه چه اطلاعاتی در زمینۀ مؤلف می توان یافت؟

در متن بیست و سه هزار بیت منظومه هیچ اشاره ای به نام یا تخلّص ناظم نیست و غیر از یکی دو آگاهی معدود و محدود (نظیر: شصت و سه سالگی وی به هنگام سرایش متن و شیعۀ دوازده امامی بودنِ او) اطّلاع خاصّی دربارۀ او از این اثر به دست نمی آید و چون منظومه فاقد مقدّمه های معمولِ مثنوی های داستانی است دربارۀ تاریخ دقیق سروده شدن آن هم نمی توان اظهار نظر کرد ولیکن بنده به استناد قراین و دلایلی حدس زده ام که شاید متن از آثار عصر صفوی باشد و محتملاً در حدود سدۀ دهم به نظم کشیده شده است.

 

جایگاه این کتاب در میان سایر کتاب های حماسی در دورۀ صفوی چیست. به عبارت دیگر در مقایسه با منظومه های حماسی و دینی این عصر چه ویژگی های متمایزی از لحاظ سبکی در زرین قبانامه می توان یافت؟

این متن برخلاف غالب منظومه های دورۀ صفوی که موضوع آنها دینی یا تاریخی است، محتوای پهلوانی دارد که البتّه به اقتضای شرایطِ زمانِ نظمِ آن از تأثیر روایات و عناصر دینی و مذهبی نیز به دور نمانده است و بنابر باور و پسند عمومِ مردمان آن دوره (شنوندگان و خوانندگان این منظومه) رستم و زال و دیگر افراد خاندان آنها و یلان ایران مسلمان و شیعه مذهب هستند. حضور محوریِ حضرت سلیمان (ع) در داستانهای این اثر و معاصرت او با کیخسروِ کیانی نیز ناشی از همین اعتقاد و علاقۀ دینیِ زمان پدید آمدن و سَرایش روایات منظومه است.

 

روایت های این کتاب تا چه اندازه مستند است؟

بنابر قراین و دلایلی که در مقدّمۀ کتاب مطرح شده احتمالاً روایات این منظومه مربوط به سنّت نقالی و شفاهی ایرانی است و شاید مأخذ مکتوب یا شنیداریِ ناظمِ ناشناس اثر گزارشهای نقّالی (در قالب طومارها) و یا روایات شفاهیی بوده که او از نقّالان و داستانگزاران عصر شنیده است. اهمیّت این موضوع در این است که ما از طریق این منظومه بخش گسترده و جدیدی از میراث نقّالی و شفاهی را در اختیار داریم که در صورتی که در قالب این متن به صورت مکتوب و ادبی حفظ نمی شد به دلیل ماهیّت شفاهی آنها مانند انبوهی دیگر از روایات از بین می رفت.

 

درباره ویژگی های نسخه های خطی این کتاب برایمان بگویید؟

در حدود جستجوهای بنده از این منظومه مجموعاً سه نسخه موجود است یکی در کتابخانۀ ملی و دو دست نویس در کتابخانه مجلس. در متن این نسخ و فهرستهای معرّفی آنها نامهایی مانند شاهنامه اسدی، رستم و سلیمان، زرین قبای هفت لشکر و... به آن داده شده و زرین قبا نامه عنوان پیشنهادی و انتخابی بنده است که با توجّه به نقش اصلی زرین قبا در داستانهای متن و نیز سنّت نامگذاری منظومه های پهلوانیِ پس از شاهنامه به نام یک شخص (پهلوان یا شاه) بر آن اطلاق شده است. کهن ترین نسخۀ آن که دست نویس اساس تصحیح نیز بوده نسخه کتابخانۀ ملّی به تاریخ کتابت سال 1271 ه.ق است.

 

زرین قبانامه و بسیاری از آثار حماسی دیگر را می توان متأثر از شاهنامۀ فردوسی دانست. حال به عقیدۀ شما این اثر از نظر حماسی می تواند انتظار مخاطبان را برآورده کند؟

بدیهی است که زرین قبانامه در مقایسه با شاهنامه و حتّی متونی مانند گرشاسپ نامه و بهمن نامه به لحاظ ادبی و شعری در سطح پایین تری قرار دارد و به طور کلی منظومه ای است میان مایه. منتها از منظر داستانی و لغوی نکته های درخور بحثی در آن وجود دارد که بخشی از آنها را بنده در مقدّمۀ اثر مطرح کرده ام و ان شا الله بخشی دیگر را محقّقان ادب حماسی با مطالعه و بررسی آن طرح خواهند کرد.

 

انگیزۀ شما از تصحیح این متن چه بود؟

توجّه فراوان به شاهنامه در مطالعات ایرانی متاسّفانه باعث شده که محدودۀ تحقیقات حماسی ایرانی به شاهنامه فردوسی منحصر و از دیگر آثار غفلت شود در حالی که بخش بسیار گسترده ای از روایات ملّی- پهلوانی ایران در منظومه ها و متون منثورِ پهلوانیِ بعد از فردوسی آمده است و بدون تصحیح و انتشار و مطالعۀ این آثار پژوهشهای حماسی- اساطیری ما ناقص خواهد بود. با توجّه به این نکتۀ مهمّ علمی و نیز تلقّی موجود در میان برخی ادبا و محقّقان که به متون نظم و نثرِ متعلّق به سنّت نقّالی و شفاهی (ادب عامیانه) چنان که باید توجّه نشان نمی دهند بنده به تصحیح و انتشار این منظومۀ بلند بالا پرداختم تا با عرضۀ یکی دیگر از آثار ادب حماسیِ ایران مواد خام بیشتری برای تحقیق در اختیار پژوهشگران و دانشجویان قرار داده شود. امیدوارم که متون نظم و نثرِ پهلوانی دیگر هم به تدریج به شیوه ای علمی تصحیح و منتشر شود.

 

آقای دکتر آیدنلو در پایان دربارۀ تحقیقات دیگری که در زمینۀ کتاب های حماسی در دست تصحیح و تألیف دارید برایمان توضیح دهید.

دو کتاب برای دروس شاهنامۀ (1) و (2) مقطع کارشناسی رشته ادبیّات فارسی در انتشارات سمت زیر چاپ دارم و ان شاالله پس از انتشار زرین قبا نامه، در قالب مجموعۀ متون و تحقیقات حماسیِ انتشارات سخن اثر دیگری را آماده خواهم کرد که شاید گزیده ای از مقالاتم (در حدود بیست و پنج مقاله در شاهنامه پژوهی) باشد. در این بین مقالات و یادداشتهای تحقیقی یا نقد کتاب نیز در همین حوزۀ شاهنامه و ادب حماسی ایران می نویسم که در نشریّاتی مانند آینه میراث، گزارش میراث، جهان کتاب، کتاب ماه ادبیّات و برخی مجلّات دیگر منتشر می شود.

میراث مکتوب

نظر دهید
نظرات کاربران

کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.

گزارش

ورود به سایت

مرا به خاطر بسپار.

کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما

کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور

کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید

ارسال مجدد کد

زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:

ثبت نام

عضویت در خبرنامه.

قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید

کد تایید را وارد نمایید

ارسال مجدد کد

زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.: