یادی از حکیم الهی قمشه‌ای عارف، شاعر، مولف و مترجم بزرگ قرآن

1398/2/25 ۱۲:۵۲

حکیم میرزا مهدی الهی قمشه‌ای، فرزند ابوالحسن، فیلسوف، عارف، عالم، مترجم و شاعر با تخلص «الهی»، در سال 1280 هجری شمسی در قمشه از توابع اصفهان به دنیا آمد.

به‌مناسبت 25 اردیبهشت ماه، سالروز درگذشت میرزا مهدی الهی قمشه‌ای، حکیم، عارف، شاعر و مترجم بزرگ قرآن کریم، خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، زندگی و آثار او را مرور کرده است.

حکیم میرزا مهدی الهی قمشه‌ای، فرزند ابوالحسن، فیلسوف، عارف، عالم، مترجم و شاعر با تخلص «الهی»، در سال 1280 هجری شمسی در قمشه از توابع اصفهان به دنیا آمد.

وی علوم مقدماتی را از شیخ‌هادی قمشه‌ای و دیگران در زادگاهش آموخت و برای فرا گرفتن فقه، اصول، منطق و کلام به اصفهان رفت. در اصفهان به مدرسه صدر مشغول و در حجره طلاب قمشه‌ای مستقر شد و حدود یك سال از محضر اساتید آنجا از جمله شیخ محمد حکیم خراسانی و میرزا جهانگیرخان قشقایی بهره برد. وی برای تکمیل فلسفه و حکمت به خراسان رو کرد و در مشهد به مدرسه نواب رفت و به تحصیل پرداخت.

مهدی الهی قمشه‌ای پس از سال‌ها تحصیل در كنار بارگاه آستان قدس رضوی، مایل بود که از محضر اساتید دیگر شهرها هم بهره ببرد و برای همین تصمیم گرفت که به شهرهای قم و نجف مهاجرت كند اما ابتدا به تهران رفت و در آنجا وارد مدرسه سپهسالار (مدرسه عالی شهید مطهری فعلی) شد و به تعلیم و تعلّم پرداخت.

روزی در مسجد سپهسالار در محفلی شركت داشت كه او را به شهید سیدحسن مدرس معرفی کردند. الهی قمشه‌ای دلبستگی زیادی به شهید مدرس پیدا کرد و برای همین شهید مدرس وی را در تهران نگه داشت و از مهاجرت به قم و عراق منصرف کرد. تدریس حکمت و فلسفه در مدرسه‌ عالی سپهسالار، اخذ رتبه استادی زبان عربی از دانشکده‌ ادبیات دانشگاه تهران و استادی فلسفه از دانشکده الهیات (معقول و منقول) از نتایج سکونت در تهران بود. او پس از 35 سال تدریس در دانشگاه، بازنشسته شد و پس از آن، منزلش، کانون ادبیان و حکیمان به شمار می‌آمد.

مهدی الهی قمشه‌ای هفت فرزند داشت؛ سه پسر به نام‌های حسین (ادیب، سخنران، مترجم و نویسنده)، نظام‌الدین (استاد فلسفه و رئیس کتابخانه دانشگاه تهران) و مرتضی (رئیس انجمن جئوترمال کانادا) و چهار دختر که نام یکی از آن‌ها مهدیه (شاعر و محقق) بود.

استاد مهدی الهی قمشه‌ای، تا آخرین دقایق حیات پربار خود، به تدریس و تألیف پرداخت که پس از عمری تلاش در عالَم علم و تقدیم گوهرهایی ناب به دوستداران دانش و شیفتگان معارف اسلامی، سرانجام در حالی که به اصلاح خلاصهالتفاسیر خود مشغول بود، در ۲۵ اردیبهشت ۱۳۵۲ (۱۲ربیع الثانی ۱۳۹۳ه.ق) دعوت حق را لبیک گفت و به سرای باقی شتافت، پیکر پاکش از تهران به قم انتقال یافت و در جوار بارگاه حضرت معصومه (س) در قبرستان وادی السلام به خاک سپرده شد.

کتاب‌های ارزشمند بسیاری از وی به جای مانده است که از آن جمله می‌توان به حکمت الهی در دو جلد، حکمت عملی یا اخلاق مرتضوی (در 10 مقاله)، توحید هوشمندان، حاشیه بر تفسیر ابوالفتوح رازی، فلسفه معلم ثانی ابونصر فارابی، مشاهدات العارفین فی احوال السالکین الی‌الله (که این کتاب را با خط خود نوشته و امضا کرده است)، رساله‌ای در فلسفه کلی، حاشیه بر مبدأ و معاد ملاصدرا، رساله‌ای در مراتب ادراک، رساله‌ای در سیر و سلوک، رساله‌ای در مراتب عشق، دروس عرفانی از مکتب علوی اشاره کرد.

«کلیات دیوان حکیم الهی قمشه‌ای» مجموعه ارزشمندی است که پاره‌ای از درّهای شاهوارش در مدح حضرت علی‌بن ابی‌طالب (ع) و شرح خطبه امیرالمؤمنین (ع) در نشانه‌های پارسایان به نام «نغمه الهی» است که در آن، حکیم الهی قمشه‌ای خطبه مزبور را به چندین بخش تقسیم کرده و هر بخش را با اشعار توضیح داده است. قسمت دیگر این اثر در ذکر احوالات حضرت سیدالشهداء (ع) و حماسه پرشور کربلا با عنوان «نغمه حسینی» است و بخشی از آن شامل قصایدی متین حاوی پندهای نغز حکیمان و روشن ضمیران است و ختامش با غزل‌هایی وزین و عالی مضامین، قطعات و رباعیاتی دلپذیر صورت گرفته است.

حکیم الهی قمشه‌ای آثاری نیز در زمینه ترجمه هم دارد که از شاهکارهای وی به حساب می‌آیند:

یکی از گنجینه‌های حقایق الهی و معارف اهل بیت (ع) صحیفه سجادیّه امام چهارم است که در زمره نهج‌البلاغه است و آن را «زبور آل محمد (ص)» و «انجیل اهل بیت (ع)» نامیده‌اند. استاد میرزامهدی الهی این اثر قدسی را با ترجمه‌ای زیبا به زبان فارسی برگردانیده و در مقدمه‌ای زیبا به معرفی اجمالی آن پرداخته است. ضمناً برخی دعاها نیز در آن توضیح داده شده است.

ترجمه مفاتیح‌الجنان که بارها در تیراژ بالا چاپ شده، از دیگر آثار زنده‌یاد الهی قمشه‌ای است که به تازگی انتشارات اسوه به طرزی جالب و با حروفچینی کامپیوتری به طبع آن مبادرت کرده است.

از جمله معروف‌ترین آثار به جا مانده از حکیم الهی قمشه‌ای، ترجمه او از قرآن کردیم است که در حال حاضر فراگیرترین ترجمه در ایران به شمار می‌رود. درباره این ترجمه، گفته‌اند ایشان اولین كسی است كه قرآن را برخلاف عادت قدما كه ترجمه تحت‌اللفظی می‌كردند، با روشی جدید، ترجمه و تفسیر  و برای اولین بار به زبان فارسی روان و سلیس ترجمه كرده است؛ بدون آنكه دخل و تصرفی در اصل معنا شود، تفسیر خویش را با بیان ساده و قابل فهمی ارائه داده است.

مهدی الهی قمشه‌ای قرآن را طی هفت سال به صورتی روان ترجمه کرد. ترجمه الهی (در کنار ترجمه عبدالحسین آیتی بافقی یزدی) هر دو آغازگر عصر ترجمه روان و نسبتا آزاد قرآن کریم به فارسی بودند. ترجمه الهی قمشه‌ای به علت آنکه آزادتر است یعنی عناصر تفسیری بیشتری دارد، روان‌تر و خوش‌خوان‌تر است. شهرت علمی و عرفانی و دانشگاهی مترجم از یک سو و روان و ساده بودن عبارات از سوی دیگر و همچنین آسان‌گیری در مساله حق مولف، سبب شده است که این ترجمه طی هفتاد سال گذشته بیش از دیگر ترجمه‌ها و پی در پی تجدید چاپ شود. پیش از آن قرآن به صورت تحت‌اللفظی ترجمه می‌شد. این ترجمه نخستین بار در سال 1323 از سوی کتاب فروشی اسلامیه به چاپ رسید. این ترجمه را به علت توضیحاتی کوتاه در بین پرانتز «خلاصه‌التفاسیر» می‌نامند. به گفته بهاءالدین خرمشاهی، ارزش تاریخی و تاثیر روانشناختی این ترجمه بیش از ارزش علمی و آکادمیک آن است.

بر ترجمه قرآن الهی قمشه‌ای نقدهایی نوشته شده است از جمله در کتاب قرآن پژوهی اثر بهاءالدین خرمشاهی، بیش از 100 نکته انتقادی بر ترجمه این اثر مطرح شده است. خرمشاهی همچنین در مقاله «درباره ترجمه شادروان الهی قمشه‌ای از قرآن کریم» به نکاتی در این زمینه پرداخته است. ماشاءالله بیات مختاری نیز در مقاله «کفایت‌ها و کاستی‌های ترجمه استاد الهی قمشه‌ای» به نقاط قوت و ضعف این ترجمه پرداخته است.

مهم‌ترین ویرایش علمی و اساسی این ترجمه در سال‌های اخیر به همت حسین استادولی انجام شده که خود از قرآن‌پژوهان و مترجمان دقیق‌النظر و کاردان قرآن و صاحب سابقه و سلیقه و دقت نظر در تصحیح متون متعدد است که افزون بر انجام اصلاحات املایی و ویرایشی، محتوای ترجمه را نیز تا حدی اصلاح کرد و نیز ویرایش ترجمه شیوای شادروان دکتر سیدجلال‌الدین مجتبوی از قرآن کریم است. ترجمه ویراسته او در سال 1377 از سوی دارالکتب الاسلامیه (کتابفروشی اسلامیه / به مدیریت مرتضی آخوندی) انتشار یافته است.

منبع: ایبنا