تنها گنبد تیموری ایران

1398/1/25 ۱۱:۴۹

: تنها گنبد تیموری ایران که چند سالی است از زیر لایه‌های گنبدی آجری کشف شده، متعلق به شهربانویی یزدی است که دقیقاً پشت دیوارهای شرقی تکیه امیرچخماق پنهان شده و تنها برخی افراد که از آن اطلاع دارند برای استجابت دعاها و حاجات خود در آن شمع روشن می‌کنند.

کشف گنبدی پنهان در گنبدی دیگر

شهربانویی که مسجد بدون مناره برای یزد ساخت!

فاطمه رهبر یزدی: تنها گنبد تیموری ایران که چند سالی است از زیر لایه‌های گنبدی آجری کشف شده، متعلق به شهربانویی یزدی است که دقیقاً پشت دیوارهای شرقی تکیه امیرچخماق پنهان شده و تنها برخی افراد که از آن اطلاع دارند برای استجابت دعاها و حاجات خود در آن شمع روشن می‌کنند.

«ستی فاطمه خاتون» خواهر «بی‌بی گوهرشاد خانم» مدفون در حرم مطهر امام رضا (ع) است؛ همسر پاکدامن «امیر جلال‌الدین چقماق» یکی از سرداران و امرای شاهرخ تیموری که افزون بر ۶۰۰ سال پیش در یزد می‌زیسته و بر این دیار حکومت می‌کرده است.

در آن دوران، زنان در یزد از منزلت و جایگاه بالایی برخوردار بودند و به نظر می‌رسد همین دوران از مهمترین اعصار اهتمام به زنان بوده است.

مجموعه امیرچخماق که اکنون به عنوان میدان شهدا شناخته می‌شود، یکی از مهمترین خدماتی است که این بانوی شیعه در قالب عمران و آبادانی شهر یزد انجام داده و آن را در بیرون از حصار شهر برای تمام افرادی که به هر دلیلی پشت دروازه شهر جا می‌ماندند، ایجاد کرده است.

وی به منزلت رفاه بیشتر مردم، آب‌انبارهایی را نیز که به آب‌انبار پنج بادگیری و آب انبار امیرچخماق شهره هستند نیز راه‌اندازی کرد.

البته خدمات عمرانی این بانوی نیک‌اندیش به همین جا نیز ختم نشد و او همچنان به فعالیت‌های خود ادامه داد و مجموعه‌ای شامل بازار، حمام عمومی، کاروان‌سراها، خانقاه، قنات‌خانه و چاه آب سرد را نیز ایجاد کرد که البته همسرش در این امور تأمین‌کننده و یاری‌دهنده بود.

«فاطمه خاتون»، مسجدی در مجموعه امیرچخماق نیز بنا نهاد که اهمیت و زیبایی آن پس از مسجد جامع است و آن را با عنوان مسجد جامع نو می‌شناسند. این مسجد زیبا که همچون نگینی فیروزه‌ای رنگ در میدان امیرچخماق خودنمایی می‌کند، از معماری منحصر به فردی برخوردار است.

از آنجایی که این بانوی شیعه، موافق وحدت شیعه و سنی بود، روایتی وجود دارد که او مسجد را به همین منظور بدون مناره بنا نهاد تا هر دو قشر بتوانند از آن استفاده کنند چرا که مساجد شیعیان دو مناره‌ای و مساجد اهل سنت تک مناره‌ای ساخته می‌شدند.

البته روایت دیگری نیز در رابطه با بدون مناره بودن این مسجد وجود دارد به طوری که برخی معتقدند مساجدی که توسط بانوان بنا شده و بانی آنها زن هستند، مناره ندارند. درون مسجد نیز سنگ بزرگی که وقف ‎ نامه بر آن منقوش است، وجود دارد و کاشی ‎ کاری‌ها و تزئینات داخلش نیز بر شکوه آن افزوده است.

مقبره این بانوی یزدی در ضلع شرقی امیرچخماق و درست یک کوچه بعد از آب انبار پنج بادگیری قرار گرفته است و بقعه‌ی گلی رنگ آن با چراغ سبز پررنگی از میان دیوارهای ضلع شرقی تکیه امیرچخماق، چشم‌ها را به سوی خود می‌کشاند.

بقعه «ستی فاطمه خاتون» که در ابتدا از دیده‌ها پنهان و محل آن تاحدودی برای عموم جامعه گمنام بوده، در چند سال اخیر هویدا و گنبد زیبای گلین آن توسط اداره کل میراث فرهنگی، مرمت و مستحکم شده است.

گنبد مقبره‌ی این بانوی یزدی علاوه بر شمایل منحصر به فرد و چین خوردگی‌های خلاقانه و زیبا و رنگ و نمای سازگاری که با بافت یکدست گلین و کاهگلی اطرافش دارد، دارای تزئینات آبی رنگ خاصی بر قسمت پایینی گنبد است که همچون حاشیه‌ای رنگین، دور تا دور آن را فرا گرفته است. رنگ آبی نیز بر مرکز گنبد همچون آبی به سوی پایین گنبد سرازیر شده است.

درون این بنای تاریخی دوره‌ی تیموری، نقوش معماری و نقاشی‌های متعلق به این دوره به کار رفته که زیبایی آن را چند برابر می‌کند اما بخش اعظمی از نمای ظاهری داخل بقعه فرو ریخته و نمای زیبای آن دیده نمی‌شود.

یک سنگ قبر مرمرین دو طبقه نیز در مرکز این بنا و روی آرامگاه این بانوی شیعی قرار گرفته است.

گنبدی پنهان در حصار گنبدی آجری

«مجید علومی» مسئول مرمت این بقعه تاریخی در سال ۸۳ در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا، این گنبد را تنها گنبد سالم و بجا مانده از دوره‌ی تیموری در کشورمان می‌خواند، اظهار می‌کند: گنبدهایی به شکل گنبد مذکور که دارای شیارهای خیاری و چین خوردگی هستند، به معماری دوره‌ی تیموری تعلق دارند.

به گفته‌ی وی، در ایران نیز جز همین گنبد، مابقی کاملاً از بین رفته‌اند اما در کشورهای آسیای شرقی آثاری از معماری تیموری دیده می‌شود.

علومی با بیان این که گنبد مقبره‌ی این بانوی یزدی در حصار گنبدی آجری در چند سال گذشته پنهان بوده است، می‌گوید: اواخر سال ۸۹ بود که در حین مرمت این بنا متوجه نقوش آبی بیرون زده از گنبدی آجری شدیم و گنبد اصلی از میان این حصار آجری بیرون آمد اما به دلیل آنکه بخش زیادی از نقوش آن از بین رفته بود و طرحی در دست نبود، نزدیک‌ترین طرح را برای آن اجرا و آن را به همت استاد «خلیل کارگر» با آجر مرمت کردیم.

مدیر پایگاه جهانی باغ دولت آباد اضافه می‌کند: با توجه به بررسی‌هایمان، این گنبد آجری توسط گروه مرمت‌گری که در دهه ۴۰ و ۵۰ برای مرمت این گنبد آمده بودند، ایجاد شده بود و ضمن این اقدام، درون مقبره را نیز برای حفظ نقوش آن با لایه‌ای از گچ پوشانده بودند که اقدام بجایی بود.

وی با اشاره به این که این مقبره از ابتدا توسط بانوان و ساکنان محلی شناسایی شده بود، تصریح می‌کند: هر چند ظاهراً این بنا تا حدودی گمنام بود اما بعضاً مراسم‌هایی در آن برگزار می‌شد و حتی برخی برای استجابت دعا و حاجات و اعتقادات خود در آن شمع روشن می‌کردند.

وی در مورد ویژگی‌های درون این بقعه نیز بیان می‌کند: درون آن نقوشی بسیار زیبا از عهد تیموری بوده که با سه لایه گچ پوشیده شده ولی اکنون نیز در دست مرمت میراث فرهنگی قرار دارد تا بدون آسیب دیدن به نقاشی‌ها و طراحی‌های بسیار زیبا، این شاهکار تیموری مرمت شود.

علومی با بیان این که هیچ اطلاعاتی از نسل، خانواده و حتی زندگی امیرچخماق و ستی فاطمه در دسترس نیست، می‌گوید: آنچه مسلم است اقدامات خیرمندانه‌ای است که این شهربانو در راستای آبادی شهر انجام داده و آثار آن همچنان در شهر باقی مانده است اما در رابطه با زندگی، مرگ و حتی همسر او به عنوان حاکم یزد، اطلاعاتی در دسترس نیست.

وی ادامه می‌دهد: این بانو مانند بانیان ابنیه‌ی دیگر در کنار مجموعه خود دفن شده و در مجاورت آن چاه آب سرد، قهوه‌خانه و دیگر بناها در محله‌ای به نام «دهک سفلی» وجود داشته است.

ستی فاطمه، خاتونی از خاندان پاکان

«سید مصطفی فاطمی» مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری نیز در رابطه با این شهربانوی پاکدامن به خبرنگار ایسنا می‌گوید: «ستی فاطمه خاتون» خواهر «بی‌بی گوهر شاد خانم» زن پاکدامنی که اکنون در حرم امام رضا (ع) دفن شده و همسر امیرچخماق حاکم یزدی دوران تیموری بوده است.

وی در مورد خدمات این بانوی پاکدامن در یزد تصریح می‌کند: در حال حاضر تنها گنبد این بقعه‌ی عهد تیموری مرمت شده اما همچنان بنای آن، نیازمند مرمت است. البته ضمن استحکام‌بخشی بنا، موریانه‌زدایی و ساماندهی فضای داخل برای قابل استفاده شدن آن در دست اقدام قرار دارد.

مدیر کل میراث فرهنگی استان می‌افزاید: نقاشی‌های داخل بقعه بسیار ظریف و زیباست و زمان و هزینه‌ی زیادی را برای مرمت می‌طلبد، ضمن این که روی آن‌ها چند لایه گچ نیز پوشیده شده و بازسازی آن نیازمند طرح مرمتی جامعی است.

وی با بیان این که این بانو در باغ خود دفن شده است، می‌گوید: ستی فاطمه خاتون در بخش پایینی باغ خود دفن شده و احتمال این که خانه‌ی او نیز در همین نزدیکی بوده باشد، زیاد است.

فاطمی در پایان از برگزاری همایشی برای بزرگداشت این شهربانوی یزدی خبر می‌دهد و می‌گوید: همایشی به پاس خدمات ارزشمند این بانو در راستای عمران و آبادانی شهر یزد اردیبهشت‌ماه امسال برگزار خواهد شد.

منبع: ایسنا

سایر تصاویر