سیل و مساله شر

1398/1/17 ۱۲:۱۷

نوروز امسال به علت بارش‎های گسترده و نامترقبه و جاری شدن سیل و سیلاب در نقاط مختلف ایران با مصائب و دشواری‎های سهمناك و آزارنده‎ای برای هموطنان ما همراه بود. بسیاری از ایرانیان در شمال و جنوب و غرب كشور چنان كه در رسانه‎ها دیدیم و خواندیم، بی‎خانمان شدند، شمار قابل توجهی عزیزان‎شان را از دست دادند، تعداد كثیری از مردم آسیب‌های جبران‌ناپذیر مادی و معنوی متحمل شدند و خلاصه وجدان جمعی ایرانیان در آستانه سال و در روزهایی كه شكوهمندترین جشن ملی ایشان در آن برگزار می‎شود، به‌شدت جریحه‎دار شد.

محسن آزموده: نوروز امسال به علت بارش‎های گسترده و نامترقبه و جاری شدن سیل و سیلاب در نقاط مختلف ایران با مصائب و دشواری‎های سهمناك و آزارنده‎ای برای هموطنان ما همراه بود. بسیاری از ایرانیان در شمال و جنوب و غرب كشور چنان كه در رسانه‎ها دیدیم و خواندیم، بی‎خانمان شدند، شمار قابل توجهی عزیزان‎شان را از دست دادند، تعداد كثیری از مردم آسیب‌های جبران‌ناپذیر مادی و معنوی متحمل شدند و خلاصه وجدان جمعی ایرانیان در آستانه سال و در روزهایی كه شكوهمندترین جشن ملی ایشان در آن برگزار می‎شود، به‌شدت جریحه‎دار شد. این واقعه هولناك و دردناك، بار دیگر پرسش‎های فراوانی را پیش روی اذهان دردمندان جامعه مطرح كرد؛ مثل اینكه چرا این واقعه به این شكل و با این پیامدهای دردناك رخ داد؟ علل و عوامل وقوع این بارش‎های گسترده و سپس روان شدن سیل و سیلاب چه بود؟ آیا می‌شد جلوی وقوع آن یا حداقل كاستن فجایع و عواقب آن را گرفت؟ عكس‎العمل و واكنش درست در برابر این رویداد چیست؟ آیا همه‌ چیز را باید به علل و عوامل طبیعی و در نتیجه خارج از محدوده توان انسان فروكاست یا باید از نقش عوامل انسانی نیز یاد كرد؟

لابد شما نیز در روزهای گذشته پرسش‌ها و سوال‎های مشابهی را نزد خودتان یا در گفت‌وگو با دیگران مطرح كرده‌اید و احتمالا پاسخ‎های متفاوتی از منظرها و سطوح مختلف به برخی از آنها از صاحب‎نظران مختلف اعم از سیاستمداران، كارشناسان محیط زیست، جامعه‌شناسان، تحلیلگران مسائل روز، متخصصان مدیریت شهری و در نهایت دوستان و آشنایان شنیده‌اید. اما از منظر كلاسیك فلسفی درباره وقوع این فاجعه تلخ و مصیبت‎بار چه می‎توان گفت؟ آیا تفكر فلسفی می‎تواند نوری بر زوایای تاریك پرسش‎های فوق بیندازد؟

در وهله نخست به نظر می‎رسد پدیده سیل و سیلاب، مثل زلزله یا صاعقه یا توفان، یك پدیده طبیعی است و نظر به سرشت مخرب و ویرانگرش، از شرور طبیعی محسوب می‎‏شود. به بیان روشن‎تر یكی از جدی‎ترین و در عین حال دشوارترین مباحث فلسفی، مساله شر و بحث از شرور است، یعنی اینكه در جهان هستی، خواه ناخواه با پدیده یا پدیده‎هایی سلبی، آسیب‎رسان، مضر و ناپسند مواجه هستیم. یكی از مشغله‎های فیلسوفان - به خصوص آنها كه به «تئودیسه» و كمال عالم قائلند - یافتن توجیه برای شرور عالم است. آگاهان به فلسفه می‎دانند كه فلاسفه در گام نخست، میان دو دسته از شرور، تمایز قائل می‎شوند: 1- شرور طبیعی مثل زلزله، سیل، توفان، صاعقه، بیماری‎های لاعلاج و ... 2- شرور انسانی یا اخلاقی مثل دروغ، قتل، دزدی، غارت، تجاوز به حقوق دیگران و ... روشن است كه مبنای این تفكیك، توانایی انسان در به وقوع پیوستن این شرور است. یعنی به سادگی تصور می‎شود كه عاملیت و مدخلیت انسان‎ها در شرور اخلاقی آشكار و مبرهن است، اما شرور طبیعی، خارج از محدوده دخل و تصرف آدمیان هستند. بنابراین اگرچه آدمیان می‎توانند جلوی قتل و غارت و تجاوز را بگیرند، اما در پیشگیری از فجایع (و به تعبیر فلسفی شرور) طبیعی ناتوانند.

اما در زمانه ما فارغ از اینكه فلاسفه، چه پاسخ‎هایی برای مساله شر ارایه كرده‎اند، می‎توان به راحتی در تفكیك و تمایز فوق میان شرور طبیعی و شرور انسانی تردید كرد. به عبارت دیگر در روزگاران گذشته، سطح مداخله انسان در طبیعت و میزان توانایی او در آن بسیار ناچیز بود و در نتیجه نه فقط نمی‌شد از وقوع فجایعی چون سیل جلوگیری كرد، بلكه توان آدمیزاد برای مقابله با آن اندك بود. در روزگار ما اما

نه فقط آدم‎ها به لحاظ توانایی‎های فن‎آورانه و علمی برای كاستن از درد و رنج شرور مذكور بسیار پیشرفت كرده‌اند، بلكه شوربختانه بسیاری از این فجایع یا شكل تلخ و دردناك ظهور و بروز آنها ناشی از تعامل نادرست و دست‎اندازی‎های بی‎رویه و مداخله‎های نابجای انسان در طبیعت است. به تعبیر دیگر امروز به سختی بتوان دست كم شكل وقوع سیل‌ها و توفان‎ها در زمانه كنونی را یكسره ناشی از عوامل خارج از دسترس انسان خواند و متاسفانه بسیاری از این فجایع بازتابی از رفتار ناپسند ما آدمیان با طبیعت است. در نتیجه ضروری است این تصور خام و مسوولیت‎گریز را كه وقوع این مصیبت‎ها با این پیامدهای ناگوار، ناگزیر و خارج از اختیار و اراده انسان است را كنار گذاشت و از ضرورت پذیرش قصور و تقصیری كه گریبانگیر همه ما انسان‌هاست، سخن گفت و برای پیشگیری و مدیریت وقایعی از این دست و كاستن از درد و رنج آدمیان و صد البته سایر موجودات، اعم از حیوانات و گیاهان و اشیا آستین بالا زد.

منبع: روزنامه اعتماد