میراث فرهنگی در یونسکو و ثبت جهانی نوروز / احمد جلالی – بخش اول

1397/12/18 ۰۹:۴۸

در اصطلاح یونسکو، «میراث جهانی» یعنی مواریث فرهنگی و تاریخی که فراتر از یک ملت و یک سرزمین، ارزش جهانی دارد و به همه بشریت متعلق است. تا قبل از تاسیس یونسکو در ۱۳۲۴ خورشیدی (۱۹۴۵ میلادی) و پایان جنگ جهانی دوم، چنین عنوانی شناخته شده و آشنا نبود، و ابزارهای بین المللی برای حفاظت از آن وجود نداشت. یکی از آثار شوم این جنگ انهدام آثار تاریخی بسیار در کشورهای درگیر بود.

در اصطلاح یونسکو، «میراث جهانی» یعنی مواریث فرهنگی و تاریخی که فراتر از یک ملت و یک سرزمین، ارزش جهانی دارد و به همه بشریت متعلق است. تا قبل از تاسیس یونسکو در ۱۳۲۴ خورشیدی (۱۹۴۵ میلادی) و پایان جنگ جهانی دوم، چنین عنوانی شناخته شده و آشنا نبود، و ابزارهای بین المللی برای حفاظت از آن وجود نداشت. یکی از آثار شوم این جنگ انهدام آثار تاریخی بسیار در کشورهای درگیر بود. این تجربه های تلخ باعث شد که دغدغه های متفکران و مصلحان در باب اهمیت حفاظت از آن تشدید شود و به یک گفتمان مقبول در محافل فرهنگی و بین المللی بینجامد و این حساسیت به دولتهای عضو یونسکو سرایت کند. در ۱۹۵۴ نسخه اول کنوانسیون حفاظت از اموال فرهنگی در منازعات مسلحانه، و در ۱۹۹۹ نسخه کامل تر آن، تصویب شد. در ۱۹۷۰ کنوانسیون دیگری برای پیشگیری و منع قاچاق و انتقال مالکیت دارائی های فرهنگی تدوین و مصوب شد. این پیشرفتها زمینه ای شد برای تدوین کنوانسیون ۱۹۷۲ یونسکو با عنوان کنوانسیون «حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی جهانی» که کشورهای عضو یونسکو بر اساس آن مواریث فرهنگی و تاریخی خود را طی مراحلی در یونسکو به ثبت می رسانند. بر اساس همین کنوانسیون، تا کنون بیست و سه اثر فرهنگی ایران در فهرست میراث جهانی در یونسکو به ثبت رسیده است. این آثار عبارتند از تخت جمشید، مجموعه نقش جهان اصفهان و ضمائم آن، چغازنبیل، تخت سلیمان، پاسارگاد، ارگ بم و منظر فرهنگی آن، گنبد سلطانیه، بیستون، نظام آبی و تاریخی شوشتر، مجموعه کلیساهای ارامنه ایران، بازار تبریز، مجموعه آرمگاهی و خانقاهی شیخ صفی الدین اردبیلی، مسجد ایرانی (مسجد جامع اصفهان)، گنبد قابوس، کاخ گلستان، شوش، شهر سوخته، منظر فرهنگی میمند کرمان، بافت تاریخی شهر یزد، باغ ایرانی (شامل نه باغ در شش استان)، قنات ایرانی (شامل یازده قنات در هفت استان)، بیابان لوت، منظر باستان شناسی ساسانی فارس٫

اما موضوع این کنوانسیون ۱۹۷۲ مواریثی بودند که جنبه ملموس و مادی داشتند یعنی بناها و چشم اندازهای تاریخی یا طبیعی که در واقع نمادهای مادی و ملموس فرهنگی ملت ها هستند. از ۱۹۹۹، این بحث در محافل یونسکو جدی شد که علاوه بر این آثار ملموس، جوامع و تمدنهای بشری مواریثی دارند که جنبه ملموس و مادی ندارد اما در واقع ستون های هویت فرهنگی مردمان هستند و ما می باید در مقابل تحولات روزگار و مخاطراتی که بقای آنها را تهدید می کنند، هم از آنها محافظت کنیم و هم آنها را به دیگر ملل و جوامع انسانی بشناسانیم مانند سنت ها، آداب، زبانها و بسیاری دیگر مظاهر ناملموس فرهنگی که از آن به عنوان میراث معنوی هم یاد می شود. پس از بحث های طولانی در شورای اجرائی یونسکو، قرار شد ضرورت تدوین کنوانسیونی جدید برای محافظت از مواریث معنوی (ناملموس) در دستو کار سی و یکمین کنفرانس عمومی یونسکو در اکتبر و نوامبر ۲۰۰۱ قرار گیرد.

ایران در ۱۹۹۹ به عضویت شورای اجرائی یونسکو درآمد که اینجانب به نمایندگی کشور در آن شرکت می کردم. در این میان، در ۲۰۰۱ برای دوسال به ریاست کنفرانس عمومی انتخاب شدم. بنابراین می باید اولا برای تصویب ضرورت چنین کنوانسیونی با اجماع، و سپس مراحل تدوین آن در مدت دوسال، می کوشیدم و چنین شد. نوشتن یک کنوانسیون برای حفاظت از مواریثی فرهنگی تاریخی و طبیعی مثل بناهای تاریخی یا جنگلها (کنوانسیون ۱۹۷۲) کار آسان تری بود تا تدوین یک متن حقوقی ماده به ماده، برای حفاظت از سنت ها و زبانها و آداب فرهنگی ملتها که ملموس نیستند و ساز و کار حفاظت از آنها از جهت حقوقی و اجرائی بسیار پیچیده تر است.

در طول دوسال، اجلاس های پی در پی و طولانی توسط گروه حقوق دانان بین المللی با مشارکت کارشناسان دولتهای عضو یونسکو برگزار شد. ریاست این کار گروه با دکتر محمد بجاوی حقوق دان برجسته الجزایری بود که با درایت مدیریت کرد. پیش نویس آماده شد و در کنفرانس عمومی سی و دوم یونسکو در ۲۰۰۳، با عنوان «کنوانسیون حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس» به تصویب رسید. و کشورمان در سال ۲۰۰۵ ، پس از تصویب آن در مجلس شورای اسلامی، به آن پیوست.

از آنجا که به جهت مسئولیتم به عنوان رئیس کنفرانس عمومی یونسکو، در جریان همه زیر و بم مراحل تدوین و تصویب این کنوانسیون قرار داشتم و به اهمیت آن برای تمدن کهنی چون ایران واقف بودم، می خواستم «نوروز» اولین اثری در جهان باشد که در فهرست میراث معنوی یونسکو بر اساس این کنوانسیون جدید ثبت می شود. تلاش هم کردم اما این آرزو محقق نشد زیرا کار درست و زیبنده آن می بود که ما با کشورهای دیگر اطرافمان، که از دیرباز در حوزه تمدنی نوروز قرار داشته اند و آن را جشن می گیرند، یک پرونده مشترک چند ملیتی آماده و تسلیم یونسکو می کردیم. طبیعتا، تا بخش مربوط به همه کشورهای حوزه نوروز آماده نمی شد، این پرونده چند ملیتی کامل نمی بود. هم هماهنگی های زیادی در حوزه های کارشناسی میان سازمان میراث فرهنگی ما و آنها لازم بود و هم همکاری دیپلماتیک توسط نمایندگی‌های کشورهای ذیربط در یونسکو. و چون هماهنگ کننده پرونده ایران بود، می باید حوصله و کمک می کردیم تا این آمادگی ها حاصل و مقدمات جمعی طی شود. این کار زمان گرفت. تا اینکه نهایتا آیین باستانی «نوروز» با عضویت هفت کشور ایران، جمهوری آذربایجان، هند، قرقیزستان، پاکستان، ترکیه و ازبکستان به عنوان یک میراث معنوی چند ملیتی در هشتم مهرماه ۱۳۸۸ در اجلاس کمیته بین الدول حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس یونسکو به ثبت رسید.

اما پنج کشور افغانستان، تاجیکستان، ترکمنستان و عراق که این آیین سنتی برایشان بسیار اهمیت دارد موفق نشدند در آن مرحله به این پرونده بپیوندند زیرا آماده کردن اسناد لازم بر اساس معیارهای کنوانسیون و هماهنگی با دیگر کشورها در آن مقطع برایشان مقدور نشد. این کشورها از ۱۳۹۲ تقاضای پیوستن به پرونده‌ی ثبت جهانی «نوروز» را مطرح کردند که در این صورت دوازده کشور به ثبت جهانی نوروز می پیوستند. کاری که در ۱۳۹۵ به نتیجه رسید که در ادامه به چگونگی آن اشاره خواهم کرد. (ادامه در بخش دوم).

پی‌نویس:

۱۹۵۴ Hague Convention for the Protection of Cultural Property in the Event of Armed Conflict (1954 First Protocol, 1999 Second Protocol)

Convention on the Means of Prohibiting and Preventing the Illicit Import, Export and Transfer of Ownership of Cultural Property – ۱۹۷۰

Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage (1972)

این شخصیت دانشمند و محترم پیش از آن مدتی رئیس دیوان بین‌المللی لاهه بود و سپس وزیر امورخارجه الجزایر شد.

Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage (2003)

منبع: روزنامه اطلاعات