نظام آموزشی اهمیتی به نسخ خطی نمی‌دهد

1397/12/4 ۰۸:۵۱

ایران نه تنها در مقایسه با دیگر کشورهای اسلامی، بلکه حتی در سطحی فراتر نیز به جهت برخورداری از نسخ خطی باارزش جایگاه قابل توجهی دارد؛ این گفته‌ای است که هراز چندی در خلال سخنرانی‌های برخی مدیران فرهنگی‌مان می‌شنویم اما گویا هنوز به ضرورتی در جهت بهبود نقاط ضعفی که در رابطه با این بخش از داشته‌های مان وجود دارد، منجر نشده است. از همین رو همواره یکی از گلایه‌های نسخه پژوهان و مصححان بی‌توجهی نظام دانشگاهی به آموزش و هدایت نسل جوان در مسیری منطبق بر استانداردهای جهانی ست.

مریم شهبازی: ایران نه تنها در مقایسه با دیگر کشورهای اسلامی، بلکه حتی در سطحی فراتر نیز به جهت برخورداری از نسخ خطی باارزش جایگاه قابل توجهی دارد؛ این گفته‌ای است که هراز چندی در خلال سخنرانی‌های برخی مدیران فرهنگی‌مان می‌شنویم اما گویا هنوز به ضرورتی در جهت بهبود نقاط ضعفی که در رابطه با این بخش از داشته‌های مان وجود دارد، منجر نشده است. از همین رو همواره یکی از گلایه‌های نسخه پژوهان و مصححان بی‌توجهی نظام دانشگاهی به آموزش و هدایت نسل جوان در مسیری منطبق بر استانداردهای جهانی ست.

هویت هرکشوری جدا از گنجینه‌های فرهنگی‌اش نیست

یکی از اقداماتی که سال هاست در جهت تشویق علاقه مندان به انجام فعالیت‌های تحقیقی- مطالعاتی در رابطه با نسخ خطی شاهد هستیم، برپایی همایشی با عنوان حامیان نسخ خطی یا جایزه استاد انوار است که نخستین دوره‌های آن به میزبانی کتابخانه مجلس برگزار شده و کمی بعد هم وظیفه برپایی‌اش به کتابخانه ملی واگذار شده است.

سیدصادق سجادی که دبیری شانزدهمین دوره این جایزه را برعهده داشته یکی از مهم‌ترین دلایل ضعف در زمینه تصحیح نسخ خطی را بی‌توجهی مراکز دانشگاهی به آموزش اصول این کار می‌داند. البته او منکر تأثیر مثبت فعالیت مؤسسات و مراکزی نظیر کتابخانه ملی و مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی نیست اما تأکید دارد که برای بهبود وضعیت این بخش از فرهنگ کشورمان نیازمند تحولی بنیادین در نظام آموزشی مان هستیم.

این مصصح و استاد دانشگاه با اشاره به این که سطح کیفی آثاری که طی سال‌های اخیر در حوزه‌های مرتبط با نسخ خطی منتشر شده‌اند چندان منطبق بر استانداردهای جهانی نیست به «ایران» گفت:«میزان علاقه‌مندی جوانان به فعالیت در زمینه نسخ خطی در مقایسه با گذشته افزایش بسیاری داشته اما مسأله اینجاست که نظام آموزشی هنوز در رابطه با وظیفه خود در زمینه آموزش و همچنین هدایت فکری جوانان برای حفظ این گنجینه‌های کهن کاری نکرده است.»

این مورخ کشورمان که سال‌ها مدیریت بخش تاریخ مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی را برعهده داشته ادامه داد:«با وجود برخی کم کاری‌ها و نقاط ضعف، شاهد کارهای خوبی در زمینه حفظ نسخ خطی در مرکز اسناد و کتابخانه ملی هستیم، آنچنان که طی چند سال گذشته آثار ارزشمندی در خصوص نسخ خطی از سوی مدیران این مرکز خریداری شده است. با این حال در یک سال اخیر به دلیل شرایط اقتصادی حاکم برکشور بودجه‌ای برای ادامه این فعالیت‌ها اختصاص پیدا نکرده، هر چند که امیدوارم این وضعیت موقت باشد و بزودی شاهد بهبود شرایط باشیم.»

او برگزاری جایزه‌ها و رویدادهایی همچون همایش حامیان نسخ خطی که پرونده شانزدهمین دوره آن چند روزی ست بسته شده را اتفاق مهمی در راستای افزایش انگیزه جوانان علاقه‌مند به فعالیت در این زمینه می‌داند.

آن طور که سجادی در گفته هایش تأکید دارد ایران در مقایسه با دیگر کشورهای اسلامی ازگنجینه غنی تری از نسخ خطی، هم از نظر کمیت و هم کیفیت، برخوردار است که هنوز در ارتباط بسیاری از آنها کار تحقیقی لازم انجام نشده است.

سجادی ادامه داد:«میراث ادبی ما ایرانیان یکی از غنی‌ترین جلوه‌های ادبی-فرهنگی جهان است، با این حال نمی‌دانم چرا برخی اصرار دارند بگویند دوره بهره گرفتن از متون این نسخ گذشته است! این که دانشجوی ما حتی بعد از اتمام تحصیلات دکترا هم قادر به نوشتن حتی یک صفحه انشای بی‌غلط نیست نتیجه همین تفکرات و کم کاری‌ها است.»

وی آسیبی را که از سوی فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی متوجه شیوه نوشتاری زبان فارسی شده هم یکی دیگر از نتایج این بی‌توجهی می‌داند. او با ذکر نکات بیشتری دراین رابطه گفت:«بگذارید مثالی بزنم، فکر می‌کنید چرا زبان آموزی در نظام آموزشی ما شکست خورده، دانش‌آموزان ما اگر به‌طور شخصی یادگیری زبان‌های خارجی را پیگیری نکرده باشند از کلاس‌هایی که در مدارس به این منظور برپا می‌شوند گریزان هستند. به گمانم دیگر وقت آن شده که مسئولان آموزشی از خود چرایی این مسائل را بپرسند و فکری برای حل آنها بیندیشند.»

این محقق و استاد دانشگاه در پایان گفته‌هایش باز هم به نقش کتابخانه ملی در حفظ نسخ اشاره کرد و گفت:«یکی از مهم‌ترین وظایف کتابخانه ملی حفظ میراث مکتوب کشورمان است چراکه بی‌توجهی به این کار به بی‌هویتی مان می‌انجامد، هویت هر کشوری چیزی جدا از گنجینه‌های به یادگار مانده از گذشتگان آنها نیست.»

آماری از تعداد نسخ خطی خانگی موجود نیست

از بحث آموزشی و ضعف‌های موجود در این زمینه که بگذریم، یکی دیگر از مسائلی که متوجه نسخ خطی است خطر از میان رفتن نسخی است که به شکل میراث خانوادگی نگهداری می‌شوند.

علی اوجبی، مدیر کل اداره نسخ خطی سازمان اسناد و کتابخانه ملی هم از جمله افرادی است که سابقه سال‌ها فعالیت در زمینه نسخ خطی دارد، او در پاسخ به این که آماری در خصوص تعداد این نسخ در دسترس هست یا نه به «ایران» گفت:«نه تنها در ایران، در هیچ کشور دیگری دسترسی به آمار دقیقی در این خصوص ممکن نیست. ما حتی اطلاعی درباره مالکان خصوصی نداریم و تنها کاری که از عهده مان برمی آید این است که از مردم بخواهیم نسخ خطی خود را به ما بفروشند، اهدا کنند یا حتی به شکل امانی در اختیارمان بگذارند تا آنها را آفت زدایی کرده و از نابودی نجات بدهیم.»

همان طور که اوجبی گفت چنین فراخوانی چند سالی است منتشر شده و برخی از مالکان خصوصی نسخ خود را در اختیار کتابخانه ملی و دیگر کتابخانه‌هایی که برخوردار از تجهیزات لازم هستند گذاشته‌اند. آنطور که این مسئول فرهنگی می‌گوید نگهداری نسخ خطی در خانه و شرایط نامطلوب تنها منجر به نابودی آنها نمی‌شود و از جهت سلامتی هم آسیب‌هایی جدی برای نگهدارندگانشان به دنبال خواهد داشت.

این نسخه پژوه ادامه داد:«نسخه‌های خطی، بویژه آنهایی که از کشورهایی نظیر هند و پاکستان آمده‌اند مملو از آفت و میکروب‌های مختلفی هستند که حتی قادر به آلوده ساختن هوای اطراف خود هم هستند. به همین منظور حداقل فصلی یک بار نسخه‌هایی که خودمان نگهداری می‌کنیم بررسی شده و در صورت لزوم سم زدایی و آفت کشی می‌شوند. آسیب این نسخ در حدی ست که حتی کارشناسان ما هم هرازچندی با مشکلات روبه‌رو می‌شوند.»

یکی از مهم‌ترین وظایف مرکز اسناد و کتابخانه ملی و همچنین دیگر کتابخانه‌های کشور حفظ میراث مکتوب و خرید و نگهداری نسخ خطی است، در همین خصوص به گفته اوجبی طی دو سال اخیر بیش از یک هزار نسخه خریداری شده که برخی از آنها نه تنها در ایران، بلکه در سطح جهانی هم آثار بی‌نظیری به شمار می‌آیند. یکی از این نسخ که در عرصه بین‌المللی ارزش بسیاری دارد، نسخه‌ای در زمینه داروشناسی است که به قرن ششم هجری تعلق دارد. پروفسور فواد سزگین، مورخ ترک تبار مشهور جهان که در آلمان زندگی می‌کرد و زمان چندانی هم از درگذشت او نمی‌گذرد جلدهای دوم، سوم، چهارم و پنجم این اثر را پیدا کرده و تحقیقاتی در خصوص آنها انجام داده بود، او آرزوی کشف جلد نخست با نام«ادویه مفرده» را داشته که مسئولان کتابخانه ملی موفق به کشف و خرید آن از مالکی در تبریز می‌شوند، که البته او را هم در جریان این کشف می‌گذارند.

به گفته اوجبی تعداد نسخ خطی نگهداری شده در مرکز اسناد و کتابخانه ملی بیش از 40 هزار نسخه است که بخش قابل توجهی از آنان به شکل آنلاین در دسترس علاقه مندان است.البته هم‌اکنون فهرستی با عنوان «فخنا» از سوی کتابخانه ملی تهیه شده که حاوی همه نسخه‌های خطی موجود در کشور است. این فهرست تا به امروز به شکل چاپی بوده اما از سال آینده به صورت آنلاین هم در اختیار علاقه مندان قرار خواهد گرفت.

تصحیح‌هایی که کم‌مایه شده‌اند / سیدعلی آل داود

یکی از ضعف‌های جدی در خصوص کاهش سطح کیفی نسخ خطی به وضعیت دانشگاه هایمان بازمی گردد، دانشجویانی که عجول شده‌اند و استادانی که یا دانش کافی ندارند یا زمانی برای راهنمایی رساله و پایان نامه‌هایی که به عهده گرفته‌اند صرف نمی‌کنند. همین شده که اغلب تصحیح‌های منتشر شده در سال‌های اخیر کم‌مایه و شتابزده شده‌اند. متأسفانه در ارتباط با همین بحث نسخ خطی به رساله‌های تألیفی و تصحیحی برخورد کرده‌ام که حتی یک بار هم از سوی استاد راهنمای آنها خوانده نشده‌اند. یکی از دلایل این مسأله در کثرت دانشگاه‌هایی است که در شهرهای مختلف دایر شده‌اند! سؤال من از مسئولان این است چرا در کنار احداث بی‌رویه دانشگاه به فکر استادان باتجربه برای آموزش دانشجویان نیستند! کاهش سطح کیفی تصحیح و تألیف‌های مرتبط با نسخ خطی یکی ازآثار دانشگاه‌های بدون استاد است. البته نمی‌توان منکر این شد که هنوز هم استادانی، هرچند اندک هستند که دلسوزانه برای راهنمایی دانشجویان خود وقت می‌گذارند و همچنین دانشجویان و علاقه‌مندانی که خواهان کشف نکاتی در گنجینه‌های کهن سرزمین‌مان هستند؛ اما تعداد این افراد خیلی کم شده. به گمانم وضعیت اقتصادی نشر هم در بی‌انگیزگی جوانان به این قبیل فعالیت‌ها بی‌تأثیر نبوده است.با این حال معتقدم در همین شرایط هم نباید ناامید بود، با به کار بستن راهکارهایی همچون سختگیری بیشتر در انتشار رساله و پایان نامه‌های مبتنی بر نسخ خطی و از سویی اختصاص بودجه برای انجام کارهای تحقیقاتی دراین باره می‌توان بهبودی نسبی در شرایط فعلی ایجاد کرد.از سوی دیگر اگر مدیریت سازمان‌ها و مراکز مرتبط با نسخ خطی در دست افراد شایسته باشد به نتایج بهتری دست پیدا خواهیم کرد.