سزگین و تاریخ علم / رسول جعفریان

1397/8/13 ۱۰:۲۲

اهمیت فواد سزگین برای جهان اسلام به عنوان یک مرحله در مبحث تاریخ علم در دنیای اسلام مهم است. او خود در چندین مورد، شرح کارهایش را داده است. وی اولا کتابشناس و نسخه پژوه است و این تخصص، کلید ورود به بحث تاریخ علم است، اگر کسی کتابشناس و کتابدار و نسخه شناس نباشد، نباید ادعای تاریخ علم داشته باشد. نکته دیگر آن است که با کارهای فرنگی ها در حوزه فهرست نویسی علمی آشناست.

آنچه در ادامه می آید سخنرانی دکتر رسول جعفریان در مراسم فواد سزگین در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران است.

اهمیت فواد سزگین برای جهان اسلام به عنوان یک مرحله در مبحث تاریخ علم در دنیای اسلام مهم است. او خود در چندین مورد، شرح کارهایش را داده است. وی اولا کتابشناس و نسخه پژوه است و این تخصص، کلید ورود به بحث تاریخ علم است، اگر کسی کتابشناس و کتابدار و نسخه شناس نباشد، نباید ادعای تاریخ علم داشته باشد. نکته دیگر آن است که با کارهای فرنگی ها در حوزه فهرست نویسی علمی آشناست. وی جز آن که سالها شاگرد هلموت ریتر بوده، روی کار بروکلمان با دقت تأمل کرده و روش وی را به خوبی می شناسد. اوائل می خواهد به آن ذیل و حاشیه بزند، اما بعدا تاریخ تراث عربی را از نو تألیف می کند. دیگر آن که وی تاریخ نگارش و کتابت حدیث و علم را در دنیای اسلام می داند. این تخصص او در رساله دکتری وی در باره بخاری است. در آنجا، بیشتر قصد حمایت از «حدیث» را دارد اما همین انگیزه، او را به کشف برخی از ابعاد تاریخ حدیث رهنمون می کند. این کشف و سپس نظریه پردازیش در این باره، بی اشکال نیست و بارها از سوی برخی از مسلمانان و فرنگیان در باره اش بحث شده، اما به هر روی، به اندازه کافی او را روی متون نخست، اسناد احادیث و تاریخ نگارشات عربی در عصر اول، مسلط کرده است. وی به تدریج به «تاریخ علم» رسید. از دل کتاب و تاریخ آن. سپس به تاریخ نجوم و ریاضیات و پزشکی و طبیعیات و... پرداخت. فکرش این بود که متون مهم در حوزه تاریخ علم را، آنچه نوشته مسلمانان بود، و نیز آنچه از قرن شانزدهم به بعد، توسط پژوهشگران فرنگی نوشته شد، بازچاپ کند و کرد، کاری که منجر به چاپ بیش از چند صد کتاب انجامید و امروز سرمایه ای است که به راحتی در اختیار دیگران است. او این کار را با موزه تاریخ علم تکمیل کرد. کاری در فرانکفورت. ابتکارات وی در این زمینه جالب است و می توان در رساله او با عنوان تاریخ علم و فنآوری در جهان اسلام دید. باید به این نکته هم توجه داشت، او متعلق به فرهنگ ترکیه است که در سه چهار قرن اخیر، وارث میراث اسلامی بوده و صدها هزار نسخه خطی در کتابخانه هایش محفوظ بوده است. با این حال، سعی کرد نگرش جهان اسلامی را حفظ کند و از میراث موجود در کشورهای عربی و نیز ایران و شبه قاره نیز بهره بگیرد. درد مسلمانی و تلاش برای این که نشان دهد سابقه مسلمانان در علم قوی بوده، در وجودش موج می زند. این حسی است که طیف جوان اسلام گرای ترکیه هم خواهان آن بود و به همین دلیل، سزگین مورد علاقه اردوغان هم قرار گرفت. البته حمایت از موزه علم او، و نشر آثارش از سوی سران کشورهای عربی هم بود. همین طور که از امکانات اروپائیان استفاده کرد. او وامدار بسیاری از افراد بود و  در ضمن، چنان نبود که به شرق شناسان دشنام دهد. ضمن آن که انتقاد می کرد، مثل آن چه با گلدزیهر کرد، اما همیشه می گفت که تحقیقات آنها به ما کمک کرده است.

در اینجا باید گفت، سزگین یک مرحله در اندیشه های مربوط به تمدن اسلامی است که در ایران کمتر شناخته شده است. این به رغم آن است که وی به دفعات به ایران آمد و از سوی مدیران کتابخانه های مختلف، و مراکز علمی، مورد تقدیر و حمایت قرار گرفت. سزگین خود یک مرحله در این تلاشها به شمار می آید. چنان که گذشت، او هم نظریه پرداز است، و هم اهل عمل در ایجاد یک جنبش علمی در حوزه تمدن و علم در دنیای اسلام. برای نشان دادن این که او خود یک «مرحله» به شمار می آید، باید اشاره کرد که مراحل توجه به تمدن و علم در جهان اسلام، در غرب یا با فکر غربی، چهار مرحله دارد

•  مرحله اول: گزارش های سفرنامه نویسان از عصر صفوی تا عصر قاجاری به عنوان یک ژانر مهمی در سفرنامه نویسی غربی ها از ایران و شرق است

•  مرحله دوم، آغاز تحقیقات علمی در قرن های هیجدهم و نوزدهم و بیستم است که البته ترکیبی از سفر و پژوهش است. در این دوره، نخستین کتابهای منظم هم در باره تمدن اسلامی و اسلام در غرب نوشته شد. این نوشته ها با انگیزه آشنایی با شرق، اقتباس از آن، تصرف در آن و حتی امور سیاسی و اقتصادی است.

•  مرحله سوم، ورود پژوهشگران شرقی در این تحقیقات است که سزگین یک نمونه شاخص آن و شاید برترین آنهاست. این زمان، مفهوم دقیق تری از تمدن و به ویژه تاریخ علم در ارتباط با دنیای اسلام، در ذهن غربی ها و برخی از مسلمانان آشنا با این فرهنگ، پدید آمده است. تلاشی که در اروپا و امریکا البته به صورت گاه گاهی و سپس منظم مانند کار سزگین، پدید آمد، و نمونه هایی که در سوریه و به خصوص شهر حلب در حوزه تاریخ علم وجود داشت، نمونه هایی از این مرحله است. در ایران، بیشتر با نگرش فارسی و ایرانی، موسساتی مانند بنیاد فرهنگ شماری کتاب در حوزه تاریخ علم منتشر کردند. بعد از انقلاب هم، بیشتر با رنگ دینی، شماری کتاب با ایده احیای تمدن اسلامی و افتخار به آن منتشر شد. کارهای پژوهشی پراکنده ای هم صورت گرفته و افرادی خاص در این زمینه کار کرده اند که جالب است. در سه دهه اخیر، برخی از دایره المعارف ها و دانشنامه ها هم در حوزه تاریخ علم فعال هستند.

دو نکته در باره مرحله سوم قابل توجه است: الف:  یک مسأله مهم در مرحله سوم، تخصصی شدن و تکفکیک حوزه های مختلف از باستان شناسی گرفته تا تاریخ علم است که قسمت اخیر نهایت اهمیت را دارد. دیگر آن که علاوه بر شناخت، تا آنجا که به خود شرقی ها بر می گردد، نوعی حس قومی ـ منطقه ای هم دیده می شود. این که دارایی ما چه بوده است. وی معمولا از سوی برخی از ایرانیان و شیعیان، به داشتن گرایش های ضد شیعی و ضد ایرانی متهم شده است. سزگین یک نمونه درخشانی از  مرحله سوم، در تاریخ شرق شناسی در حوزه تاریخ علم است که مسیر تازه ای را ترسیم کرد و کوشید تا ذهن غربی ها و مسلمانان را نسبت به سوابق کارهای علمی مسلمانان روشن کند. او سخت تحت تأثیر هلموت ریتر است و قدردان او. در ضمن قدردان شرق شناسان هم هست، اما می گوید آنها تحقیقاتشان در تاریخ علم مسلمانان ناقص مانده و او خواسته تکمیل کند.

•  مرحله چهارم هم داریم که ایجاد یک جنبش فکری روی بحث علم است که ارکون و جابری، قمنی و برخی دیگر نمایندگان آن هستند. در واقع، موادی که سزگین فراهم کرد، زمینه ای شد تا مرحله چهارم ابداع شود. در ایران دکتر سید حسین نصر در این زمینه فعال بود. در حال حاضر نیز نظریه پردازانی در این باره فعال هستند، اما جریان به صورت یک مکتب شکل نگرفته است. در اینجا، تمرکز روی کسانی است که نگاه تاریخی به میراث علمی جهان اسلام و تحلیل آن ندارند، نه نوگرایانی از زوایای دیگری مانند علم کلام، فقه و مانند آن وارد بحث نوگرایی می شوند.

منبع: بساتین