مجمع عقلا / فردین مرادخانی

1397/7/21 ۰۹:۴۴

دارالشورای ملی ایران یا مجلس اول نخستین تجربه عملی ایرانیان در خصوص مفهوم پارلمان بود و بسیاری از مفاهیم در این نوزایش عملی ایرانیان شكل گرفت. ایرانیان كه برای نخستین‌بار با این مفهوم برخورد كرده بودند در عمل با مشكلاتی دچار شدند و در همان مجلس در خصوص این مسائل اندیشه‌ورزی‌هایی كردند.

دارالشورای ملی ایران یا مجلس اول نخستین تجربه عملی ایرانیان در خصوص مفهوم پارلمان بود و بسیاری از مفاهیم در این نوزایش عملی ایرانیان شكل گرفت. ایرانیان كه برای نخستین‌بار با این مفهوم برخورد كرده بودند در عمل با مشكلاتی دچار شدند و در همان مجلس در خصوص این مسائل اندیشه‌ورزی‌هایی كردند. مشروح مذاكرات مجلس اول یكی از مهم‌ترین اسناد مشروطه خواهی ایرانیان است كه تاكنون چنانكه باید در تحقیقات مشروطه پژوهی مورد بررسی قرار نگرفته است. این مجلس در خصوص مفاهیمی مانند قانون، قانون اساسی، عدلیه، آزادی، مساوات و... سایر مفاهیم و اصول مشروطه‌خواهی تجربه درخشانی داشت. در این نوشتار كوتاه كوشش خواهد شد نقش این مجلس در پدیدار شدن مفهوم پارلمان از خلال مشروح مذاكرات مجلس اول مورد بررسی قرار گیرد.

اولین مساله، وظیفه مجلس

یكی از اولین بحث‌ها در این مجلس این بود كه وظیفه مجلس چیست. این مساله از آن رو برای آنها پرسش شد كه مردم در انقلاب، عدالتخانه می‌خواستند و بارگاه دادی كه داد آنها را بستاند. از این رو هر روز عریضه‌های فراوانی در مورد شكایت از عمل فلان حاكم یا وزیر به مجلس می‌رسید و مردم خواهان رسیدگی به آنها بودند. از طرف دیگر در رابطه با قوه مجریه، مجلس با این پرسش مواجه شد كه نسبت پارلمان با مجریه چیست و حدود و ثغور هر یك تا كجاست. یكی از نتایج بحث‌های مجلس این بود كه وظیفه این نهاد «رسیدگی به امور كلیه» است. بحث امور كلیه و جزییه و تفكیك آنها از هم از بحث‌های مهم مجلس بود. این مساله به خاطر این مطرح شد كه هنوز نظام قضایی مستقل ایجاد نشده بود. یكی از علل اصلی انقلاب مشروطه وضع عدلیه و ظلم محاكم بود و مهم‌ترین خواسته مردم نیز تاسیس عدالتخانه بود. آنها از مجلس انتظار زیادی داشتند كه هم قانون را وضع كند، هم اجرا كند و هم خاطیان را مجازات كند. به گفته یكی از نمایندگان در جلسه یكشنبه 21 ربیع الاول 1325 «این تفكیك بین امور جزئیه از كلیه به خاطر بحث‌های مربوط به شكایات و عرایض مطرح شد». عرایض ارسالی به مجلس به حدی زیاد بود كه تقی‌زاده در پیشنهادی می‌گوید «كمیسیون‌ها قانون وضع كنند؛ این مجلس به عرایض رسیدگی كند» كه رییس در پاسخ او می‌گوید «وظیفه ما نوشتن قانون است.» پذیرش این مساله برای مجلسیان كه وكلای مردم بودند نیز سخت بود، زیرا موكلین آنها هر روز عرایضی برای‌شان می‌فرستادند و پاسخ و اقدام می‌خواستند. طباطبایی در جلسه 4 ربیع الاول 25 گفت «این مجلس فقط برای نوشتن قانون نیست؛ فكری به حال عارضین بكنید.» وكلا در پاسخ به این مجتهد می‌گویند «اولا این مجلس وظیفه‌اش اجرا نیست، ثانیا انجمن بخش عرایض تشكیل شده كه 12 نفر از وكلا هر روز رسیدگی می‌كنند كه تاكنون 2800 رقعه بیرون رفته كه ادارات 1500 رقعه را پاسخ داده‌اند. مجلس بیش از این تكلیفی ندارد.» چنانكه یكی از نمایندگان به درستی در جلسه یكشنبه 21 ربیع الاول 25می‌گوید «چون عدلیه منظمی وجود ندارد مردم قهرا به اینجا می‌آیند.» تقی‌زاده نیز در جلسه یكشنبه 7 ذیقعده 1324 گفت: وظیفه مجلس «رسیدگی به امور كلیه است نه جزئیه و برای رسیدگی به امور جزئیه اینجا نیامده‌ایم. این مجلس مراقب وزراست نه مساله نان و گوشت.» او در این سخنان به مساله مهم بعد نظارتی مجلس هم اشاره كرد. حاجی سید نصرالله نیز در جلسه 18 ذیقعده 24 گفت «كار مجلس بر دو قسم است. كارهای كلیه وظیفه مجلس است، اما نوشته‌جات و عرایض از امور جزییه است و از وظیفه این مجلس خارج است و این جزییات تضییع وقت مجلس را می‌كنند.» در خلال همین بحث عرایض، مساله تحقیق و تفحص توسط مجلس هم شكل گرفت. تقی‌زاده بحث مهمی را در جلسه شنبه 9 جمادی‌الثانی 25 مطرح می‌كند و آن اینكه «این تظلمات را به محض اظهار نمی‌توان اقدام كرد؛ باید تحقیق بكنیم». با وجود مخالفت حاجی میرزا ابراهیم آقا كه معتقد بود مجلس حق تحقیق ندارد، رییس سخن تقی‌زاده را تایید می‌كند. یا در جلسه سه‌شنبه 24 رجب 25 بحث می‌شود آیا مجلس برای بازجویی ناظر بفرستد كه سید حسین می‌گوید اگر عدلیه داریم لازم به رفتن نیست و اگر نداریم بروند. مجلس در گامی مهم به موكلین خود در خلال بحث‌هایش اعلام كرد كه وظیفه آن رسیدگی به عرایض نیست و آن مساله مربوط به عدلیه است، اما «امور كلیه» كه وظیفه مجلس است و نمایندگان به این آگاهی رسیده بودند چه بود. در خلال مباحث مجلس اول در این خصوص بحث‌های مهمی مطرح شد. مهم‌ترین آن وضع قانون بود. شیخ محمد اسماعیل آقا در جلسه سه شنبه 9 ذی قعده 1324 می‌گوید «كار این مجلس برای مشورت و وضع قانون است وقتی این كار با مجلس نباشد چه فایده دارد» و شیخ محمدتقی هراتی می‌گوید «اگر غرض از این مجلس فقط اظهار لوایح خیرخواهانه باشد، روزنامه‌نویس بهتر و مفیدتر می‌نویسد.»اما مهم‌ترین سخن را در خصوص وظیفه مجلس تقی‌زاده در جلسه شنبه 15صفر 1325 مطرح كرد كه «تكلیف مجلس دو چیز است وضع قانون و نظارت قانون. نظارت اهم است وگرنه مجلس می‌شود دفتر عرایض.» او همین سخن مهم و دقیق را در جلسه سه‌شنبه 10رجب 1325 نیز مطرح كرد كه «وظیفه مجلس وضع قانون و نظارت بر اجرای آنست» و افزود كه «اگر قرار باشد هر قانونی از مجلس بگذرد و به صحه هم برسد اما اجرا نشود هیچ نتیجه‌ای نخواهد شد». تقی‌زاده در یكشنبه 18 جمادی‌الاول 25 نیز می‌گوید عمل نان با بلدیه است، این مجلس قانون می‌گذارد. به هر حال نمایندگان به این نتیجه رسیده بودند كه وضع قانون مهم‌ترین وظیفه آنهاست. سید محمد تقی در جلسه سه‌شنبه 5 جمادی الثانی مكتوبی را قرائت می‌كند كه «وظیفه این مجلس تقنین قوانین تنظیمات است كه به واسطه آن قوانین خبیثه جور و اعتساف از این مملكت قلع و قمع شود و شجره طیبه عدل و انصاف سایه افكند اما هر روز داخل اجراییات می‌شویم اگر پنجاه سال دیگر وكلا خود را مشغول این كارها كنند تمامی ندارد، چون از این وظیفه خود كه جعل قوانین عرفیه است،بازمانده‌ایم.»

هدف از تاسیس مجلس

مساله دیگر این بود كه هدف از تاسیس مجلس چیست. در این خصوص تامل جدی در مجلس صورت نگرفت و عموما حرف‌های آیات نجف را تكرار كردند. یكی از نمایندگان در جلسه یكشنبه 9صفر 25گفت «غرض از تشكیل این مجلس معلوم است. حفظ شریعت و تقویت ملت و هر حكمی كه از این مجلس صادر می‌شود سه چیز را باید ملاحظه كرد؛ حفظ حق شریعت، حق دولت، حق ملت». یكی دیگر از نمایندگان در جلسه 16 ربیع الاول 25 در سخن مهمی می‌گوید «غرض از تاسیس این مجلس این است كه ما امر معاش خود را اول منظم كنیم بعد امرمعاد.» مساله دیگر لزوم تشكیل كمیسیون در مجلس بود كه این بحث نیز از خلال مسائل مربوط به رسیدگی عرایض مطرح شد. تقی‌زاده در جلسه شنبه 8صفر 25 گفت «باید كمیسیونی تشكیل شود كه به عرایض رسیدگی كند». در جلسه پنج شنبه 25 رمضان هم درخصوص كمیسیون‌ها بحث می‌شود كه تقی‌زاده و وكیل التجار بر لزوم آنها تاكید می‌كنند و می‌گویند كه تاسیس این كمیسیون‌ها كارهای مجلس را كم می‌كند و باید به تصویب مجلس برسند. سرانجام در جلسه پنج‌شنبه 7شوال 25 كمیسیون‌ها و افراد آنها تعیین می‌شوند كه عبارتند از كمیسیون لوایح قانونی، كمیسیون عدلیه، اداره مجلس، عرایض و داخله. مجلس اول نكات مهمی در خصوص پارلمان بیان كرد كه همگی از وظایف پارلمان بودند و به درستی بیان شده بودند كه می‌توان به این موارد اشاره كرد: رسیدگی به امور كلیه، وضع قانون، نظارت بر اجرای قانون، مسوولیت وزرا در برابر مجلس، رسیدگی به عرایض و... از تمام این مباحث فوق می‌توان فهمید كه این مجلس به اهمیت خود پی برده بود و راهی برای بازگشت به گذشته نبود. به گفته سیدعبدالله بهبهانی در جلسه پنجشنبه 19رجب 1325 «این مجلس برهم خوردنی نیست.»

مساله آداب پارلمان

مساله مهم دیگری كه در مجلس اول رخ داد آداب پارلمانی بود كه بر سر آن مباحث جالبی درگرفت. بسیاری از نمایندگان از آن اطلاعی نداشتند و این امری قابل پیش‌بینی بود، زیرا در طول تاریخ خود حكومتی انتخابی نداشتند و خود نیز به آن اقرار داشتند به گونه‌ای كه صدیق حضرت كه از استادان حقوق دارالفنون بود شب‌ها به نمایندگان اصناف درس حقوق اساسی می‌داد. منظور ما از آداب پارلمانی، نحوه سخنرانی، ترتیب نوع نشستن در مجلس، مرخصی وكلا، تعطیلات و مطالبی از این دست است كه در این نخستین تجربه ایرانیان از خلال آزمون و خطا و گفت‌وگوی آن مبعوثان ملت شكل گرفت. نمایندگان به آداب پارلمانی آشنا نبودند. مجتهدین شأن خود را بالا می‌دانستند. مجدالاسلام هم می‌نویسد كه گاه نمایندگان حرف‌های بی‌ربط می‌زدند. در جلسه‌ای مهم نماینده كرمان اصرار داشت صحبت كند و سرانجام وقتی اجازه یافت گفت در كرمان باران نیامده است. نمایندگان به صورت حلقه می‌نشستند و رییس مجلس در صدر آنها می‌نشست و میز كوتاهی جلوی او بود. همچنین تماشاگران حق اظهارنظر و دخالت در جلسات را داشتند. در همان جلسات اول سیدمحمدطباطبایی گفت ترتیبات داخلی مجلس را منظم كنید تا صحبت‌ها و نطق‌ها به ترتیب و نظم باشد و منبری معین كنید كه هركس نطق می‌كند در بالای آن منبر نطق كند. همین بحث در جلسه 4 ذیحجه 1324 پیگیری می‌شود كه میرزا ابوالحسن مخالفت می‌كند و می‌گوید«نمی‌شود هركس خواست دو كلمه حرف بزند بلند شود روی قالیچه بنشیند»بر سر این مساله بحث بالا می‌گیرد. ادیب تجار می‌گوید پیامبر هم جای مخصوص داشت كه شیخ علی در مقام مخالف می‌گوید هر زمان اقتضایی دارد، مگر شما همان‌طور كه پیامبر عمامه می‌گذاشت می‌گذارید.

تكوین نظام پارلمانی

نقش احتشام‌السلطنه در ای ن میان برجسته بود. او سهمی سترگ در تكوین مجلس و نظام پارلمانی داشت. پس از استعفای صنیع‌الدوله، مجلس او را به ریاست برگزید كه درست در شبی كه امین‌السلطان كشته شد به تهران رسید. میرزا ملكم‌خان كه در پایان حیات خود بود در نامه تبریكی به او نوشت این مجلس شورای ملی كه باید «ضامن بقای ایران باشد به هیچ‌وجه كوك» نیست و نخستین كار او را این دانست كه «این دستگاه و این چرخ را به حكم اصول مقرره كوك» كند و تا این «كارخانه اصلی مطابق قاعده كوك نشود به جز خرابی حاصلی نخواهد داشت.» ملكم می‌نویسد كه برای تنظیم این دستگاه، یعنی مجلس، كتابچه‌ای نوشته است «به عرض مشروح و نكات دقیق» و قصد داشته آن را برای صنیع‌الدوله بفرستد، اما با انتخاب احتشام‌السلطنه دیگر نیازی به ارسال آن كتاب ندیده است. پیش‌بینی ملكم درست بود و اقدامات احتشام‌السلطنه نشان داد كه او به خوبی با وظایف پارلمانی آشناست. اولین حكم احتشام‌السلطنه این بود كه كسی با كالسكه وارد بهارستان نشود. علما مخالفت كردند و او گفت اگر ما نتوانیم به برگزیدگان ملت تفهیم كنیم كه برای حفظ حیثیت و رعایت تقدس مجلس اسب و شتر خود را صدمتر عقب‌تر نگه دارند چطور می‌توانیم عمال استبداد را وادار به اطاعت از مجلس بكنیم. قبل از آمدن احتشام‌السلطنه هر وقت نماینده‌ای وارد مجلس می‌شد همه بلند می‌شدند، گاهی صلوات می‌فرستادند و گاهی همه به هم دست می‌دادند كه همه این كارها ممنوع شد. در صحبت‌های نمایندگان هم در این خصوص سخنان مهمی گفته شده است. یكی از مسائلی كه در این مجلس بر سر آن بحث شد چگونگی نظم جلسات و روابط بین وكلا و اداره جلسات است كه نمایندگان به آن معترض بودند. سعدالدوله در جلسه سه شنبه 23 ذیقعده 1324 می‌گوید این مجلس شبیه ادارات دولتی شده است هر چه صلاح بدانند در آن مطرح می‌كنند و هر چه نمی‌خواهند مطرح نمی‌كنند. در جلسه پنجشنبه 18 ذیقعده 1324 بحث مهم دیگری مطرح می‌شود و آن اینكه باید مطالبی كه مطرح می‌شود قبل از جلسه به نمایندگان وارد شود تا همین جور رای ندهند كه مورد تایید نمایندگان قرار می‌گیرد و سیدولی‌الله خان می‌گوید باید ابتدا در كمیسیون‌ها تنقیح شود، سپس در مجلس مذاكره شود. بحث اطلاع نمایندگان از دستور جلسات در جلسه سه‌شنبه 9ربیع‌الاول 1325 نیز مطرح شد كه یكی از نمایندگان گفت وكلا باید بدانند در جلسه آینده در چه خصوص صحبت خواهد شد كه نكته درستی بود و در تمام پارلمان‌ها وجود دارد. یك بحث دیگر در خصوص ساعات حضور در مجلس و تشكیل جلسات است كه روال خاص و منظمی نداشت. یكی از نمایندگان در جلسه سه‌شنبه 9 ربیع‌الاول 1325می‌گوید «مجلس ابدا ساعت معین ندارد». آقا محمدتقی نیز در جلسه سه‌شنبه 6جمادی‌الاول 1325 پیشنهاد می‌دهد «هر روز دو ساعت مانده به غروب حاضر شوید و تا دو ساعت از شب گذشته مشغول شوید». محقق الدوله نیز معتقد بود كه اینجا جمع شده‌ایم جهت اصلاح امور تمام این مملكت. اگر كار شخصی مانع است و نمی‌تواند باید استعفا دهیم و میرزا ابوالحسن می‌گوید ما كه وكیل شده‌ایم نوكر مجلس شده‌ایم و نباید كار دیگری مانع شود. هر وقت رییس گفت باید بیاییم. عدم رعایت نظامنامه داخلی هم از مباحثی بود كه وكلا مطرح می‌كردند و تقی‌زاده در23 صفر1325به آن اعتراض كرد. تقی‌زاده در جلسه سه‌شنبه 19 جمادی الثانی 25 نیز می‌گوید این نظامنامه داخلی را مثل كتاب سعدی جهت نصیحت ننوشته‌ایم كه اگر كسی خواست رفتار كند و الا فلا. میرزا فضلعلی نیز در جلسه شنبه 20 محرم 25 می‌گوید مادامی كه به نظامنامه داخلی عمل نمی‌كنیم نه اصلاح مجلس ممكن است نه مملكت. دستاورد این مجلس در خصوص آداب پارلمانی بسیار درخشان است و آنها به خوبی توانستند این آداب و ترتیب‌های جدید را بپذیرند و اعمال كنند.

كارنامه مجلس اول

بی‌شك مجلس اول مثل هر تجربه‌ای كه برای نخستین‌بار رخ می‌دهد ایراداتی داشت. یك مساله مهم بحث افراطیون و خشونت آنها در مجلس است كه مسیر مجلس اول را منحرف كرد. در مرحله بسیار حساس مجلس، خشونت تندروان در مجلس و خارج از مجلس هم مسیر مجلس را منحرف كرد، هم مخالفت شاه را برانگیخت، هم مردم را ناامید كرد، هم فضای وحشت و ترور به وجود آورد و هم وقت بسیار زیادی را از مجلس تضییع كرد. بی‌شك در هر انقلابی خشونت گریزناپذیر است، اما این وظیفه عقلای قوم است كه مردم را هدایت كنند و خود به آن خشونت‌ها دامن نزنند تا خشونت به سرشت آن انقلاب تبدیل نشود، اما جبهه افراطیون در مجلس تا آنجا پیش رفت كه از قتل صدراعظم استقبال كرد و آرزوی كشتن شاه را در روزنامه سر می‌داد. به گفته درست آدمیت آنها «افسونِ خشونت را باطل‌السحر معضلات اجتماعی و سیاسی زمانه می‌انگاشتند، ولی آزادی‌ای كه آنها خواهان آن بودند و خشونت كه آنها تولید كردند، ضد همند». مجلس كه اكثر نمایندگان آن از قشر معقول اجتماع بودند ماهیت افراطیون را شناخته بودند، اما در برابر آنها موضع قاطع نگرفتند و همین موضوع كار دست مشروطیت داد. شاه به وزیرمختار انگلیس گفت كه بی‌نظمی و اغتشاش در هر تغییر ناگهانی اجتناب‌ناپذیر است و حتی فرانسه هم گرفتار آشوب داخلی بوده است و اذعان كرد كه مشروطیت بهترین حكومت است، اما نه این مشروطیتی كه ایران دارد كه مجلس از مردمان بی‌اطلاع و آشوب‌طلب تشكیل شده است كه در پی اغراض شخصی خودند. در حالی كه روابط شاه و مجلس در حال بهبود بود، آنها با پرتاب بمب به كالسكه شاه همه‌چیز را خراب كردند. شاه حتی به محاكمه عادلانه متهمان هم راضی بود كه افراطیون مانع شدند. آنها امین‌السلطان را نیز ترور كردند و فضا چنان آشفته بود كه روزنامه‌ای با اشاره به قتل اتابك نوشت بنای مشروطیت دو ماه است آبیاری نشده است. به گفته ممتحن‌الدوله (بعد از قتل امین‌السلطان) «هرگاه دولت خواست با ملت همراهی كند چهار دزد خائن باید باعث اینگونه افسادات و اتفاقات شوند. اگر رشته امور دست آنها باشد ما برای چه اینجا جمع شده‌ایم.» خفیه نویس انگلیس هم در گزارش‌های خود به این مسائل اشاره می‌كند كه مجلس به واسطه دخالت انجمن‌ها شایستگی خود را تا اندازه‌ای از دست داده است. كار انجمن‌ها به آنجا رسیده بود كه افراطیون می‌گفتند كه باید ملت در برابر دولت قشون از خود داشته باشد. مجدالاسلام نیز یكی از عوامل اصلی انحطاط مجلس را آثار انجمن می‌داند كه یا مشتی جاهل و ساده لوح بودند یا دسته‌ای كلاش و خیال می‌كردند «آزادی یعنی خروج از شریعت و یعنی ارتكاب تمام محرمات تا به این قوم جاهل حالی كنند كه آزادی به این معنا نیست و عین قیود است البته طول خواهد كشید». به گفته او هیچ پادشاهی به سلب اختیار خود مایل نیست. در ادامه می‌گوید «از روی انصاف بگویم كه اگر آن همه فحش كه به شاه دادند به غیر داده بودند و زورش می‌رسید فورا مجلس را به توپ می‌بست و باید از این شاه تشكر كرد كه چندان بر مردم سختگیری نكرد. چنانكه سیدین می‌گفتند اگر ما بودیم همه را هلاك می‌كردیم، اینها از ما نجیب‌تر هستند.»

یك نقد بنیادین به مجلس اول

یكی از نقدهای مهم بر مجلس ایران و وضعیت آن،نقد مجدالاسلام در تاریخ انحطاط مجلس است. به گفته مجدالاسلام او از اول متاسف بود كه می‌دید اساس را غلط وضع كرده‌اند. اولین اقدام مجلس به گفته مجدالاسلام تاسیس پارلمان و انتخاب وكلا است كه باید مناسب با طبایع ملت و عادات مملكت باشد و تحت قواعد صحیح باشد، ولی نظام انتخاباتی ما وضع غریبی داشت و شبیه هیچ نظامنامه‌ای نبود. همه جای دنیا انتخابات از روی نفوس است و هیچ‌یك از نمایندگان خود را نماینده طبقه خاصی نمی‌دانند. به گفته او انتخابات طبقاتی هم بسیاری از افراد ملت را رنجاند، هم باعث نفاق و تشكیل پارتی بازی شد و علاوه بر آن هر وكیل فقط به دنبال خدمت به شهر خود بود. نحوه برگزاری انتخابات نیز ایرادات فراوانی داشت. برای مثال نوشته‌اند كه انتخابات تبریز مشكوك بود مخصوصا انتخاب تقی‌زاده و میرهاشم. همچنین اینكه از دو سه هزار رای‌دهنده، آرا به قدری متفرق بود كه شنیده شد از 3 هزار رای 1400 نفر بیرون آمده است. دو مرحله‌ای بودن انتخابات را نیز از ایرادات آن دانسته‌اند. مجلس اول، این نخستین تجربه نهاد‌سازی ایرانیان در عصر جدید و نهاد مشروطیت كارهای بزرگی انجام داد كه از چشم منصفان و محققان دور نمانده است. احتشام‌السلطنه به عنوان رییس مجلس كارهای بزرگی كرد؛ همچون ایجاد نظم و انضباط در مجلس، برقراری مواجب برای وكلا، تنظیم و تصویب قانون اساسی، تاسیس كمیسیون‌های ثابت برای ارتباط با وزارتخانه‌ها، تنظیم بودجه و تعدیل مستمری‌ها و تقلیل حقوق شاه، تاسیس بانك ملی و تاسیس مدرسه آلمانی. از دیگر خدمات او ایجاد نظم به مجلس و جلسات و تاسیس كتابخانه مجلس بود كه با اهدای كتب شخصی خود آن را تاسیس كرد. به باور احتشام‌السلطنه مجلس اول توانست مشروطه را از حرف به عمل بیاورد و مجلس در حكم یك هیات‌مدیره بود كه هم قانون وضع می‌كرد و هم جلوی مستبدین را می‌گرفت. احتشام‌السلطنه توشیح بی‌سر و صدای قانون و متمم قانون اساسی را بزرگ‌ترین خدمت مجلس اول می‌داند كه رژیم پارلمانی را در ایران بنا نهاد، تفكیك قوا را به وجود آورد و وظایف آنها را مشخص كرد، استقلال قضایی پیش‌بینی و اختیارات محاكم مشخص شد و به حقوق برابر افراد در برابر قانون اشاره شد. تقی‌زاده نیز مهم‌ترین كار این مجلس به عنوان «مجمع عقلایی ملت» را شكستن سد ظلم و استبداد می‌داند. به باور او علاوه بر این، كارهای بزرگی كرد كه مجالس بعدی به اندازه او نكردند و آن را مجلسی با تكالیف عظیم می‌داند كه در شرق بر عهده هیچ مجمعی قبل از او محول نشده بود كه نظم چند صدساله را هم بزند. این مجلس ایالت‌ها را خودمختار كرد، قدرت سلطنت و قدرت شاهزادگان را كاهش داد و با مداخله خارجی‌ها مقابله كرد. مهم‌تر از همه اینكه با این مجلس دانش حقوق به معنای جدید در ایران شكل گرفت. از دیگر كارهای آن می‌توان به اصلاح مالیات، قانون اساسی و متمم، قانون مطبوعات و قانون دادگستری اشاره كرد. قوانین مهمی نیز در این مجلس وضع شد، مثل تصویب قانون انجمن‌های ایالتی و ولایتی، قانون ممیزی، قانون وضع و مجازات رشوه‌خواری، قانون تشكیلات عدلیه، قانون تشكیل ایالات، قانون تعدیل مقرری شاه، قانون مطبوعات و ایجاد گارد مستقل برای حفاظت از مجلس. این مجلس توانست وظایفی كه سایر پارلمان‌های دنیا دارند را بپذیرد و وارد ایران كند و از این حیث كاری بزرگ انجام داد كه هم وضع قانون كرد، هم تصویب بودجه را در اختیار گرفت، هم بر قوه مجریه نظارت می‌كرد و مسوولیت وزرا را گوشزد می‌كرد. به باور ما مجلس اول مهم‌ترین مجلسی است كه در ایران شكل گرفت و دستاوردهای آن هنوز پیش روی ما است و ما میراث‌داران آن «مجلس مقدس» هستیم.

منبع: روزنامه اعتماد