1397/6/14 ۱۰:۵۹
ابوریحان شخصیتی كم‌نظیر و ماندگار است كه جهان از قرن 19 به بعد او را شناخت. ابوریحان در طول سالهای زندگی خود، حدود 143 كتاب نوشت. وی به بیشتر علوم زمان خود احاطه داشت و در همه زمینه‌ها كار كرده است. ابوریحان نخستین كسی بود كه به كرویت زمین اعتقاد داشت. وی بیش از شش قرن زودتر از فرانسيس بيكن انگليسی روش تبیین علمی بر اساس استقراء را به‌كار بست و آن‌را معرفی كرد. روز 13 شهریور در تقویم ایرانیان به پاسداشت همت والای این دانشمند بزرگ در عرصه علم و دانش به‌نام ابوریحان بیرونی نامگذاری شده است.
به مناسبت سالروز تولد ابوریحان بیرونی، خالق «قانون مسعودی»
زهرا حقانی: ابوریحان شخصیتی كم‌نظیر و ماندگار است كه جهان از قرن 19 به بعد او را شناخت. ابوریحان در طول سالهای زندگی خود، حدود 143 كتاب نوشت. وی به بیشتر علوم زمان خود احاطه داشت و در همه زمینه‌ها كار كرده است. ابوریحان نخستین كسی بود كه به كرویت زمین اعتقاد داشت. وی بیش از شش قرن زودتر از فرانسيس بيكن انگليسی روش تبیین علمی بر اساس استقراء را به‌كار بست و آن‌را معرفی كرد. روز 13 شهریور در تقویم ایرانیان به پاسداشت همت والای این دانشمند بزرگ در عرصه علم و دانش به‌نام ابوریحان بیرونی نامگذاری شده است.
ابوریحان بیرونی (440-362 ه. ق) دانشمند فیزیکدان، ریاضیدان، اختر‌شناس و پژوهشگر بزرگ ایرانی است. نامش ابوریحان محمد و نام پدرش احمد بود و چون در بیرون ناحیه خوارزم به‌دنیا آمد به ابوریحان بیرونی شهرت یافته است. گرایش او به‌شدت به‌سوی مطالعه پدیده‌های قابل مشاهده در طبیعت و در انسان معطوف بود. از جمله پژوهش‌ها و آثار علمی بیرونی كه هنوز هم در دسترس هستند می‌توان از اسطرلاب، سدس، تحدید، چگالی‌ها، سایه‌ها، وترها، پاتنجلی، قره‌الزیجات، قانون، ممرها، الجماهر و صیدنه نام برد.
ابوریحان از خوارزم تا غزنه
دوران كودكی را در خوارزم گذراند. در كودكی برای یک دانشمند یونانی نمونه‌های گیاهان و دانه‌ها و میوه‌ها را جمع‌آوری می‌کرد و از همان زمان به مطالعه طبیعت علاقه‌مند شد. دانش اخترشناسی (نجوم) و ریاضی را نزد ابونصر عراق كه از دانشمندان نامدار آن زمان بود آموخت. بیرونی جوان، بسیاری از دانش‌های زمان خود را در خوارزم فرا گرفت.
در جرجان مدتی در دستگاه قابوس وشمگیر، امیر دانش‌دوست زیاری به‌سر برد و كتاب ارزشمند «آثارالباقیه» را در آنجا نوشت؛ در این هنگام بیست و هشت ساله بود. قابوس وشمگیر ابوریحان را به وزارت دعوت كرد، اما او نپذیرفت و چند سال بعد به خوارزم بازگشت.
در بیشتر جنگ‌های سلطان محمود غزنوی در هند همراه او بود. بیرونی در مدتی كه در هند بود چند كتاب با ارزش درباره ریاضی، فلسفه و پزشكی از سانسكریت به عربی ترجمه كرد و طول و عرض جغرافیایی بعضی از شهرها و مناطق مختلف هند را با روش اختراعی خود و استفاده از هندسه و مثلثات به‌دست آورد. ابوریحان سیزده سال در هند به پژوهش پرداخت و زبان سانسكریت یعنی زبان قدیم و مقدس هندیان را فرا گرفت و اثر پرارزش خود «تحقیق ماللهند» را تالیف كرد.
از نوشته‌های بعضی از كتاب‌های كهن چنین بر می‌آید كه رابطه بیرونی با محمود غزنوی سلطان متعصب و كشورگشا خوب نبوده چراكه تیزهوشی و دانایی و حقیقت‌دوستی بیرونی، سلطان محمود را خشمگین می‌كرده است. پس از مرگ سلطان محمود، بیرونی كتاب «قانون مسعودی» را به نام پسر او مسعود غزنوی تالیف كرد.
آثار علمی ابوریحان بیرونی
وی دارای تاليفات و ترجمه‌های بسيار معتبری در زمینه علوم مختلف از جمله فيزيک، جغرافيای رياضی، رياضيات، نجوم، زمین‌شناسی، گیاه‌شناسی، کانی‌شناسی، جغرافیا و تاریخ و تقویم ملت‌هاست. در ذیل فهرست شماری از مهم‌ترین آثار بیرونی در زمینه علوم مختلف آمده است.
التفهيم لاوايل صناعت‌التنجيم: بیرونی این كتاب را به زبان فارسی نوشته است. وی در این كتاب برای همه اصطلاح‌های نجومی كه در آن زمان به زبان عربی بود، برابرهای فارسی آورده است. بیرونی با نوشتن این كتاب راه را برای به‌كار گرفتن واژه‌ها و اصطلاح‌های علمی در زبان فارسی باز كرد. او كوشید تا موضوع‌های دشوار دانش اخترشناسی را برای ایرانیانی كه با زبان عربی آشنا نبودند توضیح دهد. این اثر برای مدت چند قرن متن كتاب درسی برای تعليم رياضيات و نجوم بوده است.
تحقيق ماللهند: موضوع اين كتاب مذهب و عادات و رسوم هندوان و نيز گزارشی از سفر به هند است. این اثر، جامع‌ترین كتاب عصر قدیم درباره تاریخ فلسفه، سنت‌ها و اوضاع اجتماعی هند است. این کتاب را پروفسور زاخائو، شرق‌شناس آلمانی ترجمه کرده و در لندن به‌چاپ رسیده است.
قانون مسعودی: بیرونی در كتاب «قانون مسعودی» که شامل 11 فصل است بسیاری از عقیده‌های گذشتگان را درباره نجوم بررسی كرد و حركت زمین به دور خورشید را امكان‌پذیر دانست و بر این اساس محیط كره زمین را اندازه‌گیری كرد و نشان داد كه پدیده‌هایی مانند شب و روز را با فرض حركت زمین به دور خورشید می‌توان توضیح داد. او نخستین دانشمند مشرق‌زمین است كه درباره حركت زمین به دور خورشید سخن گفته است. ارزش این کتاب تا حدی بود که آن‌را تا حد مقایسه با «المجسطی» بطلمیوس بالا برد. این کتاب دایره‌المعارف کاملی در نجوم به شمار می‌رفت، همان‌طور که «قانون فی‌الطب» ابوعلی سینا، دایره‌المعارف پزشکی بود.
الجماهر فی معرفه‌الجواهر: بيرونی اين كتاب را به نام ابوالفتح مودود‌بن مسعود تاليف كرد و موضوع كتاب معرفی مواد معدنی و به‌خصوص جواهرات مختلف است. ابوريحان در اين كتاب فلزات را بررسی كرده است. او در این اثر نظريات و گفته‌های دانشمندانی همچون ارسطو و اسحاق‌الكندی را درباره حدود 300 نوع ماده معدنی ذكر كرده است.
صيدنه: اين كتاب درباره مواد شيميايی و خواص و طرز تهيه آنها نوشته شده است.
آثار‌الباقيه عن‌القرون‌الخاليه: ابوريحان در اين كتاب مبدا تاريخ‌ها و گاه‌شماری اقوام مختلف را مورد بحث و بررسی قرار داده است. اين كتاب را می‌توان نوعی تاريخ اديان دانست. بیرونی در این كتاب به بسیاری از باورهای همگان درباره پدیده‌های طبیعی اشاره كرده و آنها را از نظر علمی و تجربی مورد بررسی قرار داده است. بیرونی در همین كتاب برای نخستین بار علت پدید آمدن چاه‌ها و چشمه‌هایی را كه آب از آنها بالا می‌جهد شرح داده است. دانشمندان غربی، قرن‌ها بعد به این موضوع پی‌بردند و درباره این‌گونه چشمه‌ها و چاه‌ها (چاه آرتزین) توضیح علمی دادند. این كتاب را مستشرق معروف آلمانی، زاخائو در سال ۱۸۷۸ میلادی در لایپزیک ترجمه و چاپ كرده و مقدمه‌ای بر آن نوشته است.
اختراعات و پژوهش‌های علمی
ابوریحان در طول عمر خود به شهرهای مختلفی سفر میكرد و به اندازه‌گیری طول و عرض جغرافیایی آن شهرها می‌پرداخت و سپس موقعیت هر شهر را روی یک كره مشخص میكرد و پس از سال‌ها توانست آن نقاط را روی یک نقشه مسطح پیاده كند و این مقدمه علم «كارتوگرافی» بود.
بیرونی تقریبا به تمام علوم زمان خود مسلط بود و همین‌طور در تمام شاخه‌های ریاضیات آن زمان دستی داشت. وی در جبر، مثلثات، هندسه، مجموع سری‌ها، آنالیز تركیبی، روش‌های حل معادلات جبری، مسایل حل‌ناپذیر ریاضی مانند تثلیث زاویه، قضیه سینوس‌ها در صفحه، عددهای گنگ و مقاطع مخروطی پژوهش‌های فراوان داشت و آثار بزرگی از خود به‌جا گذاشت.
ابوریحان در محاسبات خویش از نوعی ترازوی ویژه استفاده می‌کرد که پدربزرگ ماشین حساب‌های امروزی محسوب می‌شود. مسایلی را که او در ریاضیات پایه گذاشت، شالوده طرح اعمال و راه حل‌ها توسط حکیم عمر خیام نیشابوری شد و در قرن هفت از این دو به خواجه نصیرالدین طوسی انتقال یافت.
ابوریحان عدد «پی» را محاسبه کرد، محیط زمین را اندازه گیری کرد، موقعیت ستارگان را با اسطرلاب به‌دست آورد و کره جغرافیایی ساخت.
ابوریحان از نگاه بزرگان علم و اندیشه
دانشنامه «علوم» چاپ مسکو، ابوریحان را دانشمند همه قرون و اعصار خوانده است. در بسیاری از کشورها نام بیرونی را بر دانشگاه‌ها، دانشکده‌ها و تالار کتابخانه‌ها نهاده و لقب «استاد جاوید» به او داده‌اند.
علی اكبر دهخدا درباره ابوريحان بيرونی و آثار او می‌گويد: «در هزار سال پيش برد و تسطيح از تسطيحات چهارگانه كره متفطن گشتن، نوع چاه آرتزين كشف كردن، به استخراج (جيب درجه واحد) توفيق يافتن، بالاتر از همه بنای علوم طبيعی بر رياضی نهادن و قرن‌ها پيش از بيكن برای حل معضلات علمی و فنی متوسل به استقرا شدن و صدها سال مقدم بر كپرنيک و گاليله در مسمع مرآی پادشاهی چون محمود در عقيده متحرک بودن زمين اصرار ورزيدن برای معرفت اجمالی در اين داهی كبير كافی است.»
اسمیت، خاورشناس و محقق انگلیسی: «اگرچه ابوریحان معمولا آثار خود را به عربی و سانسکریت می‌نوشت، اما از لحاظ فارسی دارای تسلط کامل بود تا آنجا که کتاب «التفهیم» وی که به دو زبان پارسی و تازی نوشته شده‌است هم‌اکنون به عنوان یک مرجع لغت فارسی مورد توجه دانشمندان و ادبای فارسی است. ابوریحان علاوه بر تسلط بر فلسفه، تاریخ، طب و هندسه، ادیبی ممتاز نیز به‌شمار می‌آمده است.»
عبدالحمید دجیلی: «بیرونی شجاع‌ترین دانشمند جهان که در ریاضیات و علوم و فلسفه غوغایی برانگیخت، نابغه‌ای بود که پایه علم و دانش را به‌حدی رساند که طرح مسایل علمی را به مافوق تصور بالا برده است. ابتکار و قدرت خلاقه بیرونی حیرت‌آور بود و دانشمندان جهان سالیان سال می‌توانند از تراوشات مغزی و آثار ارزشمندش بهره جویند.»
ادوارد زاخائو: «روایت است که ابوریحان در بستر مرگ، بیاد مساله‌ای می‌افتد و از فقيه ابوالحسن علی‌بن عیسی که به دیدن او آمده است می‌پرسد: ای شیخ! حساب جدات ثمانیه را که وقتی به من گفتی بازگوی که چگونه بود؟! شیخ گفت: ای حکیم بزرگوار اکنون چه جای این سوال است؟ ابوریحان می‌گوید: کدام‌یک از این دو امر بهتر است؟ بدانم و بمیرم یا ندانم و نادان درگذرم؟»
علامه محسن امین، صاحب «اعیان‌الشیعه» در مورد او می‌گوید: «محاسباتش در علوم ریاضی آن‌چنان دقیق بود كه با اندازه‌گیری‌های زمان ما هیچ‌گونه اختلافی نشان نمی‌دهد و عنوان می‌كند كه برتری بیرونی بر دیگران آن است كه نوشته‌های خود را با خطوط و اشكال همراه می‌كرده است تا خواننده كتاب، افكار او را نه تنها از طریق نظری بلكه از راه عملی آن به‌خوبی دریابد و فرا گیرد.»
کلام پایانی
در دوره 600 سالهای كه دوران علم ایرانی است، دانشمندان بزرگی داشتیم كه در همه دنیا درخشیدند و هیچكس توان برابری با آنها را نداشت، اما اگر به تاریخ تمدن ویل دورانت كه در حدود 18 جلد نوشته شده مراجعه كنیم، سهم ایران در تمدن جهان فقط حدود 10 صفحه است. کمترین کاری که امروز ما باید برای شناساندن تمدن خود و پاسداشت همت والای این نوابغ روزگار شکوفایی تمدن ایران‌زمین انجام دهیم این است که كتاب‌هایشان را به فارسی ترجمه كنیم شاید راهی باشد برای جبران عظمت از دست رفته علمی کشورمان.
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید