انقلاب مشروطه در جنوب / حسین صالحی

1397/5/17 ۰۹:۱۶

بررسی تاریخ‌های محلی بسیار مهم است و مواد تدوین تاریخ جامع کشور، به این ترتیب فراهم می‌آید. نوشتار زیر به آغاز مشروطیت و چگونگی ایفای نقش رئیسعلی دلواری و آیت‌الله علم‌الهدی اهرمی در شکست حاکم بوشهر پرداخته است.

اشاره: بررسی تاریخ‌های محلی بسیار مهم است و مواد تدوین تاریخ جامع کشور، به این ترتیب فراهم می‌آید. نوشتار زیر به آغاز مشروطیت و چگونگی ایفای نقش رئیسعلی دلواری و آیت‌الله علم‌الهدی اهرمی در شکست حاکم بوشهر پرداخته است.

سال ۱۳۲۴قر ۱۹۰۶م نقطه عطفی در تاریخ ایران است که چگونگی توزیع قدرت سیاسی را کاملاً دگرگون کرد. نظام پادشاهی که در تمامی ادوار، اختیار تام تصمیم‌گیری و اداری کشور را به شخص «شاه» سپرده بود، با پیروزی انقلاب مشروطه و تأسیس مجلس شورای ملی، با نمایندگان مردم تقسیم شد و تنها سهمی اندک در اختیار او قرار گرفت که به توشیح مصوبات مجلس و انجام تشریفاتی محدود می‌شد.

همزمان با آغاز جنبش مشروطه در تهران، جنوب‌غربی ایران به‌خصوص منطقه تنگستان در هرج‌و‌مرج توصیف‌ناپذیری فرورفت۱و خاصه خوانین تنگستان به مجرد اطلاع از اوضاع تهران، اصفهان، تبریز و شیراز، سر به شورش برداشتند و به بهانه هواداری از مشروطیت، از پرداخت مالیات امتناع ورزیدند. با پیروزی مشروطیت و تحولات بعدی، اوضاع تنگستان بهبود چندانی نیافت، تنها دگرگونی قابل ملاحظه در این مدت نزدیکی تدریجی رئیسعلی دلواری به آیت‌الله سید‌مرتضی علم‌الهدای اهرمی بود.۲ نخستین حرکتی که رئیسعلی در آن شرکت کرد که باعث شهرتش گردید، مشارکت در جنبش مشروطه در همان منطقه‌ تنگستان است.

با واقعه به توپ‌بستن مجلس به دستور «لیاخوف» در ۲۳ جمادی‌الاول ۱۳۲۶ ر۲۳ ژوئن ۱۹۰۸) و حمایت روسیه، استبداد بار دیگر در ایران حکمفرما شد و محمدعلی‌شاه که از آغازین سلطنتش، مخالفت با مشروطیت و مشروطه‌طلبان را آشکار ساخته بود، حکمران مطلق‌العنان ایران شد. در بوشهر نیز بار دیگر حاکمان مستبد بر اوضاع چیره شدند و ضمن انحلال انجمن ملی شهر، شروع به بازداشت و تبعید انقلابیون به جزیره «هنگام» نمودند؛ اما چند ماهی از دوران استبداد صغیر سپری نشده بود که به دنبال قیام مردم آذربایجان، برخی از روحانیان متنفذ و هوادار مشروطیت در جنوب، در برابر محمدعلی‌شاه و حاکم دست‌نشانده‌اش احمدخان دریابیگی قیام کردند و شروع به مخالفت با او نمودند. یکی از این روحانیان برجسته، آیت‌الله سید‌مرتضی علم‌الهدی اهرمی بود.۳ وی در زمان استبداد صغیر پس از وصول فتوای «آخوند خراسانی از نجف اشرف بر آن شد که بوشهر را از تصرف مستبدین خارج و طرفداران ‌شاه را بیرون کند؛ به همین جهت ابتدا موضوع را با علما و تجار بوشهری درمیان گذاشت و از خوانین منطقه استمداد طلبید. و از میان آنها رئیسعلی دلواری جلوتر از همه پیشقدم شد…»۴

علم‌الهدی پس از هماهنگی با رؤسا و خوانین دشتی، دشتستان و تنگستان، در شب اول ربیع‌الاول ۱۳۲۷ر ۲۳ آوریل ۱۹۰۹) در یک حرکت سریع و تقریبا بدون خونریزی، بوشهر را به تصرف خود درآورد.۵ در این عملیات، رئیسعلی و دویست نفر تفنگچی تنگستانی مأمور فتح گمرک بوشهر بودند که با سرعت و موفقیت‌ آن را به انجام رساندند. آنگاه آیت‌الله اهرمی بلژیکی‌ها (نمایندگان انگلیس) را از گمرک کنار گذاشت و اداره امور گمرک را به یک آزادیخواه ارمنی به نام «مؤسس‌خان» سپرد.۶ رئیسعلی نیز همراه تفنگچیان خود به روستای تحت امرش دلوار بازگشت.

انگلیسی‌‌‌ها با هماهنگی سفارتشان در تهران و دستور وزیر امورخارجه‌‌شان (سر ادوارد گری)، ناو «فاکس» را از بندرعباس به بوشهر اعزام نمودند و با صد تفنگدار بوشهر را به تصرف درآوردند۷ و رهبر مذهبی مردم را محاصره کردند و از ترس آمدن نیروهای تنگستانی، با همفکری احمدخان دریابیگی، وی را در ۱۸ جمادی‌الثانی ۱۳۲۷(۷ ژوئیه ۱۹۰۹) به بصره تبعید کردند.۸ رئیسعلی با شنیدن این خبر، دریابیگی را تهدید کرد که بوشهر را تصرف خواهد کرد و همین تهدید، زنگ شروعی برای دشمنی و جنگهای آینده بین آن دو گردید.

دریابیگی پس از فراغت از مشکل تبعید آیت‌الله به بصره، درصدد برانداختن رئیسعلی برآمد و برای رسیدن به این هدف، درصدد اتحاد با خوانین منطقه بود و سرانجام با جمع‌کردن قوای لازم، در ششم جمادی‌الثانی ۱۳۲۷ (۲۵ژوئن۱۹۰۹) عازم تنگستان شد و قاصدی فرستاد که ریاست گمرک دلوار و عایداتش باید به دست زایرخضرخان اهرمی (حاکم تنگستان) باشد و رئیسعلی به عنوان کدخدای دلوار، زیر نظر او انجام وظیفه نمایید.

رئیسعلی نه تنها پاسخ منفی داد، بلکه با یاری کدخدای روستای انبارک به نام «حسن بخشو» آماده نبرد با او شد؛۹ ولی به علت برتری ساز و برگ و تجهیزات نظامی نیروهای تحت امر دریابیگی و زایرخضرخان، رئیسعلی خود را در کوههای اطراف استتار نمود تا در وقت مناسب شبیخون بزند. سرانجام حمله احمدخان و نیروهایش آن شد که دلوار و گمرک پرسودش تصاحب گردید و اداره‌اش به دست یکی از پسران زایر خضرخان سپرده شد و دریابیگی برای سرکوب «حسن بخشو» به «انبارک» حمله نمود و پس از به توپ بستن و ویران نمودن روستا، حتی دستور قطع نخلهای باغهای اطراف روستا را هم صادر نمود.۱۰ حین جنگ، از تهران به احمدخان تلگرافی رسید و خواستار کاهش ظلم و گستاخی به مردم و قطع حمله به دلوار شد. دریابیگی با اکراه دست از محاصره دلوار کشید و به بوشهر بازگشت. آنگاه رئیسعلی به دلوار تاخت و ضمن عقب راندن قوای زایرخضرخان، روستای تحت امرش را آزاد نمود.۱۱ دریابیگی کوشید برای ضربه‌زدن به وی، گمرک دلوار را از دور خارج کند؛ برای این منظور در اواخر ربیع‌الاخر ۱۳۸۲ در مصب «رود حله» (منطقه‌ تحت امر احمدخان انگالی از متحدان نزدیک دریابیگی) اقدام به تأسیس گمرکخانه نمود.۱۲ اما این کار تغییری در بهبود اوضاع رکودزدة گمرک بوشهر ایجاد ننمود و گمرک دلوار پررونق‌تر هم گردید.

دریابیگی بار دیگر از زایر خضرخان کمک خواست۱۳ که جواب رد شنید؛ زیرا وی به علت نزدیکی به صولت‌الدوله قشقایی دیگر نیازی به دریابیگی احساس نمی‌کرد. و حتی با او وارد جنگ هم شد. سرانجام احمدخان دریابیگی در یک عمل انتقامی در دوم شعبان ۱۳۲۸ با ۳۰۰ نفر مرد جنگی و دو عراده توپ صحرایی به تنگستان لشکر کشید؛ اما کاری از پیش نبرد و دست خالی بازگشت.۱۴ تسلط رئیسعلی بر گمرک بندر دلوار و ورود کالا از طریق بحرین، سبب شد که حادثه، از یک نزاع محلی خارج شود و ابعاد گسترده‌ای به خود بگیرد۱۵ که به برکناری دریابیگی و آمدن حاکم جدیدی به نام «نظام‌السلطنه مافی» شد.

منابع

۱ـ کسروی، احمد: تاریخ مشروطه ایران، انتشارات امیرکبیر ۱۳۵۴، ج۱، ص۵۲

۲ـ یاحسینی، قاسم: رئیسعلی دلواری تجاوز نظامی بریتانیا و مقاومت جنوب، انتشارات: شیرازه، چاپ اول ۱۳۷۶، ص۵۹

۳ـ پیشین، ص۶۴

۴ـ فراشبندی، علی‌مراد: جنوب ایران در مبارزات ضد استعماری، شرکت سهامی انتشار، چاپ اول ۱۳۶۵، ص۴۱

۵ـ ترکمان، محمد، اسنادی درباره هجوم انگلیس و روس به ایران، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه‌ ایران، ۱۳۷۰، ص۱۰

۶ـ کتاب نارنجی: وزارت امور خارجه (روسیه تزاری)، به کوشش احمد بشیری، نشر نو، ۱۳۶۷، ج ۲، ص ۱۱۶

۷ـ ترکمان، محمد، پیشین، ص۱۷

۸ـ کتاب آبی (وزارت خارجه): گزارش‌های محرمانه وزارت خارجه انگلیس درباره‌ انقلاب مشروطه ایران، به کوشش احمد بشیری، نشر نو، ۱۳۶۶، ج۳، ص۷۱۶

۹ـ یاحسینی، قاسم: رئیسعلی دلواری، پیشین، ص۷۳

۱۰ـ کتاب آبی، ج۳، ص۷۱۶

۱۱ـ پییشین، ج۳، ص۷۳۳

۱۲ـ کتاب آبی، ج۴، ص۸۷۳

۱۳ـ همان، ج۳، ص۷۳۵

۱۴ـ کتاب آبی، ج۴، ص۹۴۲

۱۵ـ یاحسینی، پیشین، ص۷۷

منبع: روزنامه اطلاعات