1397/4/20 ۰۹:۳۵
رساله قطبیه: قطب‌الدین محمد یزدی خوشنویس شاگرد مالک دیلمی (۹۲۴ ـ ۹۶۹ق) که چند سالی در بغداد زیسته و در ۹۷۸ تا ۹۹۰ق در همین شهر نشان و سراغ او داده شده و تا سال ۱۰۰۰ق زنده بوده است. این رساله تذکره پنجاه‌ودو خوشنویس است و عالی افندی در مناقب هنروران از آن یاد نموده و آن را در ۹۹۵ با اضافاتی از خود در آن به ترکی درآورده است.
32 ـ رساله قطبیه: قطب‌الدین محمد یزدی خوشنویس شاگرد مالک دیلمی (۹۲۴ ـ ۹۶۹ق) که چند سالی در بغداد زیسته و در ۹۷۸ تا ۹۹۰ق در همین شهر نشان و سراغ او داده شده و تا سال ۱۰۰۰ق زنده بوده است. این رساله تذکره پنجاه‌ودو خوشنویس است و عالی افندی در مناقب هنروران از آن یاد نموده و آن را در ۹۹۵ با اضافاتی از خود در آن به ترکی درآورده است.
کلمانت هوارت تاریخ تألیف رساله قطبیه را ۹۹۴ق نوشته است و شاید هم درست باشد؛ چه، یک سالی پیش از ۹۹۵ خواهد بود که تاریخ تألیف مناقب هنروران است؛ ولی سندی به دست نداده است. او شاگرد مقصود‌علی ترک و معزالدین شاگرد میر‌هبه‌الله و میر‌حیدر بخارایی هم بوده و با واسطه شاگرد میر‌علی است. خط او در مرقع ۲۴۲ قاهره دیده می‌شود (ش۲۱۴۶) برادرش شرف‌الدین در طلاکاری و تذهیب هنرمندی نامور بود و اربعین جامی را در ۹۰۰ تذهیب کرده است.۱
۳۳ ـ رساله خط و خطاطان و نقاشان از قطب‌الدین محمد قصه‌خوان که به نام شاه‌تهماسب یکم به سال ۹۶۴ (فرخندگی) تألیف کرده است. از آنچه در پایان این رساله در نسخه ملی آمده «یاد کار ایشان در این مرقع است»، برمی‌آید که در مرقعی بوده و از آن جدا شده است. در مرقع امیر غیب‌بیک امیر شاه‌تهماسب مقدمه‌ای است از سید‌احمد مشهدی (درگذشته ۹۸۶ق) که تاریخ ۹۷۳ دارد و این مقدمه با اندک تصرفی درست همین رساله است، پس باید آنچه قطب‌الدین محمد قصه‌خوان در ۹۶۴ نگاشته است، همان را سید‌احمد مشهدی در ۹۷۳ برداشته و در دیباچه این مرقع گذارده باشد. در نسخه دانشگاه بندی درباره سید‌احمد مشهدی و خواجه زین‌الدین محمود به نظم و نثر آمده که در چاپی نمی‌بینیم، پس آن باید پس از مقدمه مرقع سید‌احمد مشهدی تألیف شده باشد و می‌توان گفت که آن از قطب‌الدین محمد یزدی است و تألیفش باید همان سال ۹۹۴ باشد و هموست که در دو جای این کتاب با لقب «[قصه]خوان» آمده است و باید گفت که نسخه ملی اگر تاریخش درست باشد و باید هم باشد، پیش از این یکی ساخته شده و نسخه دانشگاه پس از آن با بسطی به نگارش درآمده است ولی چه کنیم که تاریخ آن در پایان «فیض» آمده که برابر است با ۸۹۰٫
این رساله در مجله سخن در تاریخ ۱۳۴۶ از روی نسخه کتابخانه ملی فرهنگ به چاپ رسیده است.۲ این نسخه رساله ششم مجموعه شماره ۶۹۱ فارسی این کتابخانه است. در ص۳۹۳ ـ ۴۰۶ به خط نستعلیق چلیپای محمدرضا پسر حاجی طهماسب قلی‌بیک در ۸ محرم ۱۰۵۷ (انوار ۲: ۱۹۶) نسخه‌ای از آن در رساله یکم مجموعه دانشگاه به شماره ۶۰۸۶ (ش۵۸۸ نسخه‌های مرحوم سعید نفیسی) به خط نستعلیق سده دوازدهم هست.
دومین رساله این مجموعه منظومه خط سلطان‌علی مشهدی است که دیباچه‌ای ندارد و انجام رساله نخستین هم گویا افتاده باشد اگر چه از چاپ شده کم ندارد. این دو نسخه از هم جدایی‌هایی دارند و چند بیتی در نسخه دانشگاه (نفیسی) است که در ملی نیامده و عباراتی هم در آن هست که در نسخه ملی دیده نمی‌شود. نسخه دیگری هم مرحوم دکتر مهدی بیانی مورخ ۱۰۹۶ داشته است.۳
آغاز نسخه دانشگاه: «در اسامی خطاطان. بسمله. حمد و سپاس به اخلاص مر خدای را که قرین صانع بی‌چونیست که زبنده (؟) مرقع بوقلمون به سواد بیاض که تولج اللیل فی النهار و تولج النهار فی اللیل ملمع ساخت (پیداست که غلط است). آغاز چاپی: «بسمله. حمد به اخلاص مقرون صانع بی‌چون را زیبد که مرقع روزگار بوقلمون را به وجود آورد و بیاض تولج اللیل فی النهار و تولج النهار فی اللیل را ملمع ساخت.» انجام نسخه دانشگاه: «چه مقصود این قصه و قصه‌خوانی او اظهار سخن‌دانی ذکر بعضی استادان بود چه عبدالخطیه را آنجا رسید که بر آن شد تا کند تاریخ مرقوم:
به عقل عالم‌آرا مشورت کرد بگفتا نیستی زین فیض محروم
به امام رضا(ع) به مولانا علی مشهدی و (افتاده).
انجام چاپی: «چون مقصود از این قصه‌خوانی ذکر بعضی از استادان بود که یادگار ایشان در این مرقع است، به اطناب زیاده محتاج ندیده و به یک قطعه تاریخ ختم آن پسندیده.
ز قطب قصه‌خوان در رسم تاریخ
شود بی‌شبهه این ترتیب مفهوم
به صد فرخندگی اتمام چون یافت
کن از «فرخندگی» تاریخ معلوم
(۹۶۴ق)
۳۴ ـ مناقب هنروران: مصطفی عالی افندی دفتردار بغداد (۹۴۸ ـ ۱۱۰۸ق) که به نام سعد بن حسن‌جان به سال ۹۹۵ ساخته است تحریری است به ترکی با افزوده‌هایی از رساله قطبیه قطب‌الدین محمد یزدی که خود او وی را در بغداد دیده بوده است. در استانبول به سال ۱۹۲۶ با دیباچه‌ای دراز در سرگذشت او و با فهرست به چاپ رسیده است.
۳۵ ـ فوائد الخطوط: درویش محمدبن دوست محمد بخاری که در بیست سالگی به سال ۹۹۵ق در ده فصل و یک خاتمه ساخته است. در تاشکند سه نسخه‌ای از آن هست که یکی مورخ ۲ رمضان ۱۲۲۳، دیگری صفر ۱۳۲۳، سومی از سده ۱۹ (فهرست ۱ :۳۲۰ ش۷۳۱ تا ۷۳۳) عکسی از نخستین این سه نسخه در دانشگاه تهران هست (فهرست فیلمها، ص۱۵۰).
۳۶ ـ روضات‌الجنان و جنات‌الجنان: حافظ حسین کربلایی خوشنویس در گذشته ۹۹۷ که در (ج۱، ص۳۶۹ـ۳۷۳) آن اندکی از تاریخ خط آمده است.۴
۳۷ ـ مجموعه الصنایع: در آن از ساختن رنگها سخنی به میان آمده است و نسخه‌های آن ۴۲ باب یا فصل تا ۲۱۲ فصل دارد و باید در سده‌های ۱۰ و ۱۱ تألیف شده باشد(فهرست فیلم‌های دانشگاه، ص۱۸۶).
۳۸ ـ خلاصه التواریخ: از گمنام که نزدیک ۹۵۰ تألیف شده‌است نه از قاضی احمد ابراهیمی حسینی‌قمی (۹۵۳ ـ پس از ۱۰۱۵) پسر شرف‌الدین میرمنشی که تاریخ حوادث در آن به نوشته استوری می‌رسد به سالهای ۹۹۹ تا ۱۰۰۱٫ ۵ فصل «آغاز و انجام خط اصل» آن را محمد شفیع لاهوری در مجله مدرسه خاوری شماره اگوست سال ۱۹۳۴ (۱۰: ۴، ص۲۳ـ۳۰) از روی نسخه خطی دانشگاه پنجاب به چاپ رسانده است.۶
۳۹ ـ گلستان هنر: قاضی احمد ابراهیمی حسینی‌قمی (۹۵۳ ـ پس از ۱۰۱۵ق) که پس از ۱۰۰۷ و ۱۰۱۵ ساخته شده و دو تحریر دارد، از بهترین کتاب‌های این فن است و من در نشریه کتابخانه مرکزی دانشگاه دفتر ششم در دنبال وصفی که از خلاصه‌التواریخ ش ۳۳۶ کتابخانه سنا کرده‌ام، از آن به تفصیل سخن داشته‌ام. افسوس که با بودن هفت یا هشت نسخه از آن هنوز متن فارسی آن به چاپ نرسیده با اینکه ترجمه روسی و انگلیسی آن نشر شده است. (استوری ۱: ۱۰۷۴) عکس نسخه مسکو و اصل نسخه لندن را در لنینگراد دیده‌ام و آقای آکیموشکین خاور‌شناس متن فارسی را به چاپ می‌رساند.
۴۰ ـ مرقع شاهدخت زیب‌النساء بیگم: متخلص به «مخفی» دختر عالم‌گیر پادشاه و دل‌رس بانو‌بیگم دختر شاه نواز‌خان صفوی (۱۰ شوال ۱۰۲۸ـ۱۱۱۴ق) که مرید خواجگان جویباری و شاگرد ملا محمد‌سعید اشرف مازندرانی بوده و او را «جواهر رقم رنگین‌نویس» می‌خوانده‌اند. او در این مرقع نمونه خطوط خوشنویسان و نقاشان گذارده بود؛ ولی آن از دست رفته و مقدمه آن که ملا‌رضای راشد نوشته بود، در کتابخانه خدابخش پتنه هست.۷
۴۱ـ مآثر رحیمی: خواجه آقا عبدالباقی‌بن خواجه‌آقا بابای کرد نهاوندی خوشنویس (جولک نهاوند ۹۷۸ ـ ۱۰۴۵ )، در تاریخ هند اسلامی مورخ ۱۰۲۵٫ در مجلد سوم آن سرگذشت خوشنویسان و نقاشان معاصر اوست.۸
۴۲ ـ تاریخ عالم‌آرای عباسی: اسکندر‌بیک منشی که در ۱۰۲۶ ساخته است، درآن «ذکر خوشنویسان عصر شاه تهماسب» و «ذکر نقاشان بدایع‌نگار که هنرمند روزگار بودند» هست(ص۱۷۰ و ۱۷۴).
۴۳ ـ مرقع گلستان و گلشن: که یکی در ۱۰۳۱ و دومی در ۱۰۴۶ به نگارش درآمده و خط محمدحسین زرین‌قلم کشمیری جهانگیر‌شاهی در گذشته ۱۰۲۰ و دیگران در آن دو هست و هر دو مقدمه و خاتمه‌ای دارند.
۴۴ـ گلزار صواب: نفیس‌زاده ابراهیم حسینی قریشی مقری که برای سلطان مراد چهارم پسر احمد یکم (۱۰۳۲ ـ ۱۰۴۹ق) به ترکی در یک فصل و دو باب ساخته است. نسخه‌ای از آن را کلمانت هوارت داشته است به اندازه بیاضی دراز ۱۰×۲۰ در ۲۹ برگ. نسخه‌ای هم شفر داشته که در کتابخانه ملی پاریس است به شماره ۱۱۶۰ر S.P.Turc نیز نسخه برلین شرقی ۹۳۰ (ش۲۶۹ فهرست تازه).
۴۵ ـ مرقع داراشکوه: در گذشته ۱۰۶۹ که محمد‌شفیع‌لاهوری آن را در مجله مدرسه خاوری در شماره فوریه ۱۹۵۵ با مقدمه‌ای وصف کرده است.
۴۶ ـ شاه‌جهان‌نامه یا عمل صالح: از محمد صالح کنبوه لاهوری که در ۱۰۷۰ به انجام رسانده است (استوری ۱: ۵۸).
سرگذشت خوشنویسان آن با تذکره خوشنویسان غلام‌محمد هفت‌قلمی چاپ شده‌است.
۴۷ ـ مرآه العالم: بختاورخان شیخ محمد بقای سهارنپوری (۱۰۳۷ ـ ۱۰۹۶) که در ۱۰۷۸ ساخته است.
نمود یکم افزایش آن درباره خطاطان و نقاشان است و محمدشفیع لاهوری آن را در مجله مدرسه خاوری در شماره اوت ۱۹۳۴ (۱۰: ۴ ص۳۳ـ ۶۵) نشر داده است.
۴۸ ـ تذکره محمد‌طاهر نصرآبادی اصفهانی که در ۱۰۸۳ آغاز کرده است، فرقه دوم صف سوم آن (ص۲۰۶ـ ۲۰۹ چاپ ۱۳۱۷خ) در ذکر خوشنویسان است. محمدشفیع این بند را در مجله مدرسه خاوری (۱۱: ۴ ص۱۵۴ـ ۱۵۹) در تاریخ ۱۹۳۵ نشر کرده است.
۴۹ ـ جامع مفیدی: محمد مفید مستوفی بافقی که در ۱۰۸۲ ـ ۱۰۹۰ ساخته است، فصل هفتم مقالت دوم مجلد سوم آن درباره خطاطان است.
۵۰ ـ خط (رساله در): مختصری است با اشارات بسیاری به استادان قدیم، از سده۱۲ آغاز: «بدان که قبله‌الکتاب جمال‌الدین یاقوت گفته است…»
۵۱ ـ خلاصه المکاتیب: منشی سوجان رای بهنداری که در ۱۱۱۰ ساخته است. فصل بیان تعریف خط آن را محمدشفیع لاهوری در شماره اوت ۱۹۳۴ (ص۶۶ ـ ۶۷) مجله مدرسه خاوری چاپ کرده است.
۵۲ ـ دوحه الکتاب: محمد‌نجیب صیولجی‌زاده که در ۱۱۵۰ در سه مقاله ساخته است.
۵۳ ـ مرآت‌الاصطلاح: رای‌رایان آنندرام مخلص درگذشته ۱۱۶۴ که فرهنگ عبارات منظوم و امثال است و در ۱۱۵۷ آن را به انجام رسانده است. فصل خوشنویسان آن را محمد‌شفیع‌لاهوری در شماره اوت ۱۹۳۴ مجله مدرسه خاوری نشر داده است.
۵۴ ـ تحفه‌الکرام: علی شیر قانع تتوی که در ۸ ـ ۱۱۸۰ ساخته و در مجلد سوم آن از خوشنویسان سند سخن داشته است. این بند در مجله مدرسه خاوری در فوریه سال ۱۹۳۵ (۱۱: ۲ ص۱۳۱ ـ ۱۳۴) چاپ شده است.
۵۵ ـ مختصر در خط. آغاز: «شکر و سپاس فراوان و ثنا و ستایش بی‌پایان…»
۵۶ ـ خط ترکی و سیاقی و اوهل: مرکب از حروف بی‌نقطه و مشجر.
۵۷ ـ المختصر‌المفید فی تعلیم قواعد‌الخط: گزیده‌ای است از سخنان چند هنرمند، به‌ویژه از جمال‌الدین ابوذر یاقوت مستعصمی درگذشته ۶۹۸ق.
۵۸ ـ خط طرز محمدی: در قواعد خط به نام تیپومیسور در ۱۲۲۴ مولودی.
۵۹ ـ تحفه الخطاطین: مستقیم‌زاده سعدالدین سلیمان افندی پسر عبدالرحمن پسر محمد رومی (۱۱۳۱ـ ۱۲۰۲ق)، تا سال ۱۲۰۲، چاپ ۱۹۲۸ استانبول.
۶۰ ـ سلسله الخطاطین: مستقیم‌زاده سعدالدین سلیمان افندی پسر عبدالرحمن پسر محمد رومی (۱۱۳۱ـ ۱۲۰۲ق) درباره نود هنرمند نامور است.
۶۱ ـ مرکب سازی: سید ابوالحسن محمد‌علی بن سید‌محمد مقیم حسنی لاریجانی نیاکی متخلص به «مرکب»، در ۱۲۳۵ق. در آن از خط و تذهیب هم بحث شده است. همچنین از لوازم کتابخانه و ساختن مرکب و رنگهای گوناگون (دانشگاه ۲ر ۴۲۸۳).
۶۲ ـ تذکره خوشنویسان: از خلیفه شیخ‌غلام محمد‌راقم هفت‌قلمی دهلوی (چندی پیش از ۱۱۹۴ ـ ۱۲۳۹ق) به نظم و نثر، چاپ محمد‌هدایت حسینی در کلکته در ۱۹۱۰٫
۶۳ ـ تذکره کاتبین یا مسوده تذکره خط و خوشنویسان: از خلیفه شیخ‌غلام محمد‌راقم هفت‌قلمی دهلوی (چندی پیش از ۱۱۹۴ ـ ۱۲۳۹ق) از آغاز تا زمان اخیر به سال ۱۲۳۹ در یک مقدمه و سه باب و خاتمه تألیف ۱۲۳۹، باب یکم آن درباره ۷۰ خوشنویس است که بیشتر آنان نستعلیق‌نویس بوده‌اند. دومی درباره ۳۶ شکسته‌نویس است.
۶۴ـ رساله متضمن حالات خوشنویسان خطوط: از خلیفه شیخ‌غلام محمد‌راقم هفت‌قلمی دهلوی (چندی پیش از ۱۱۹۴ـ ۱۲۳۹ق) درباره خوشنویسان هند از زمان اکبر تا بهادرشاه دوم، در چهار فصل: نستعلیق‌نویس، شکسته و شفیعایی‌نویس، نسخ و طغرانویس، حکاکان و کنده‌کاران مهر Seal engravers.
65ـ مفتاح الخطوط: رضا‌علی‌خان پسر حاجی‌شاه محمدحسین پسر شاه عبدالرسول پسر شاه ملاعلی قادری چشتی که در هند به سال ۱۲۴۹ق برای نواب عظیم‌جان بهادر با دیباچه‌ای از میر نوازش‌علی حسین صاحب شاگرد خود ساخته است. کلمانت هوارت نسخه‌ای از آن داشته به اندازه ثمن (یک‌هشتم) ۱۶×۲۴ در ۹۳ برگ (ص۵).
۶۶ ـ تذکره الخطاطین یا تاریخ کلام‌الملوک: از محمد یوسف‌بن‌حسن لاهیجانی، ساخته در ۱۲۵۶ق.
۶۷ ـ تذکره الخطاطین: میرزامحمد شریف صدر متخلص به «ضیاء» (تاشکند ۶: ۵۸).
پی‌نوشت‌ها:
۱ـ نمونه خطوط خوش، ص۳۵۵؛ خوشنویسان، بیانی، ص۵۰ و ۸۷ و ۸۱۳؛ گلستان هنر، ص۱۶۶؛ ترجمه انگلیسی، کلمانت هوارت، ص۶ و ۲۳۵٫
۲ـش۱۷، ش۶ و۷، ص۶۶۷ـ ۶۷۶٫
۳ـ نمونه خطوط خوش، ص۳۵۵٫
۴ـ چاپ ۱۳۴۴ به کوشش آقای سلطان‌القرائی
۵ ـ استوری۱: ۱۰۷۱و۱۰۷۴ و۱۲۷۹؛ سنا ش۳۳۶؛ نفیسی ش۱۰۷۲ در دانشگاه؛ ذریعه ۷: ۲۲۳٫
۶ـ استوری ۱: ۱۰۷۱؛ خوشنویسان، بیانی، ص نه؛ نمونه خطوط خوش، ۳۵۴٫
۷ـ خوشنویسان، بیانی، ص۲۲۲؛ تذکره شعرای کشمیر، اصلح میرزا، ص۱۰۹،۱۸۹،۲۷۹،۶۰۷و۶۱۰٫
۸ـ استوری ۱: ۵۵۲ و ۱۳۱۵؛ ذریعه ۱۹: ۴٫
بخش چهارم مقاله را اینجا بخوانید.
منبع: روزنامه اطلاعات
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید