نسخه های تنوری / ابوالفضل حافظیان بابلی

1397/4/12 ۱۰:۵۰

از انواع و اقسام بلایا و نامهربانی ها که بر میراث مخطوط مان آمده نهادن آن در تنور و پوشیدن روی آن با خس و خاشاک است. تصویر چند نسخه ارزشمند را در موبایل طلبه ای از اهالی خراسان جنوبی دیدم که می گفت آنها را از درون تنور قدیمی منزلشان از زیر خرواری از خاک بیرون کشیده و البته تعداد متنابعی از نسخه ها ی داخل تنور نابود شده و قابل استفاده نبود. یکی از آن تصاویر مربوط به نسخه ای از نهج البلاغه بود که به گمان من کتابت آن به اوائل سده هشتم هجری باز می گشت. نسخه ای بس گرانبها با خط نسخ مشکول .

از انواع و اقسام بلایا و نامهربانی ها که بر میراث مخطوط مان آمده نهادن آن در تنور و پوشیدن روی آن با خس و خاشاک است. تصویر چند نسخه ارزشمند را در موبایل طلبه ای از اهالی خراسان جنوبی دیدم که می گفت آنها را از درون تنور قدیمی منزلشان از زیر خرواری از خاک بیرون کشیده و البته تعداد متنابعی از نسخه ها ی داخل تنور نابود شده و قابل استفاده نبود. یکی از آن تصاویر مربوط به نسخه ای از نهج البلاغه بود که به گمان من کتابت آن به اوائل سده هشتم هجری باز می گشت. نسخه ای بس گرانبها با خط نسخ مشکول .

چه بگویم اندر باب زخم هایی که بر پیکر نازنین حاملان اندیشه های فرهنگسازان بزرگی همچون ابن سیناو خواجه نصیر و علامه حلی و شریف رضی و شیخ مفید و شیخ طوسی و شیخ صدوق و دیگر اعضای کاروان پرشمار علم و فضیلت این سرزمین اند آمده است. می خواهم مرثیه ای بخوانم برای انواع و اقسام این نسخه های زخمی و مجروح . با من باشید تا برایتان بگویم از سرنوشت غمبار دوستان صمیمی و دانش افزایمان:

1. نسخه قبوری و گورستانی: نظیر این تعبیر را مرحوم استاد دانش پژوه برای مخطوطاتی بکار می برد که به دست وارثان نااهل اهل علم و یا دیگر افراد نادان در گورستانها به خاک سپرده می شد. خودم در دوران نوجوانی چند نسخه خطی را از دست خادم یک مسجد در شهرمان که قصد داشت نسخه های به زعم خودش بی مصرف را در قبرستان دفن نماید نجات دادم. پیش از این داستان به خاکسپاری سه گونی کتاب خطی را در یکی از روستاهای شمال هنگام تجدید بنای یک زیارتگاه نوشتم که پس از مدتی با زحمت توانستیم یکی از گونی ها را بیرون بکشیم ولی سوگمندانه رطوبت چنان در جان نسخه ها نفوذ کرده بود که به ناچار باید به جای اولش باز می گشت.

اگر به یاد داشته باشید داستان یک مدرسه علمیه را که از عصر قاجار به یادگار مانده بود بنایی زیبا و چشم نواز که به بهانه رطوبت کل آن را کوبیدند و در زمان جنگ ایران و عراق و با وجود کمبودها ساختمانی به سبک جدید بنا کردند و به فرموده متولی آن نسخه های مندرس و ورق ورق شده را لابد برای حفظ احترام و قداست اسمای روی برگها در پی و بنیان ساختمان به ودیعت نهادند.

2. نسخه های زیرخاکی: این اصطلاح دلالان طمع ورزیست که برای دریافت پول بیشتر بر سر نسخه ها می گذارند تا خریداران را نقره داغ کنند. وقتی نسخه ای را زیر خاکی بنامند دیگر کتابخانه ها را یارای معامله با آنها نیست و جز حسرت چاره ای نمی ماند و چه بسا سر از حراجی های لندن درمی آورد. معاذالله از این تجارت سرتاسر خسارت بار.

3. نسخه های مجروح از تیغ صحافی: هرگز نسخه را برای تعمیر به دست صحافان معمولی نسپارید که به نیت اصلاح ابرو می زنند چشم طرف را کور می کنند. چه بسیار حاشیه های مفید و رکابه ها و جدولهای تزئینی و بلاغ ها و نسخه بدلها بدست صحافان ناشی معدوم شده و با این کار از ارزش مادی و معنوی نسخه کاسته شده و گاهی مطالب مهم مندرج در هوامش نسخه نابود می شود. و ذلک خسرانا مبینا

4. نسخه های تنوری: که ذکرش گذشت. چه تاسف بار است این حکایت نادانی.

5. نسخه های سوخته و آتشی و هیزمی: چه نامردمانی بودند طاغیانی که به شهرهای بی دفاع حمله کرده و چشمهای مردم بیگناه را از حدقه در می آوردند و از شدت جهالت و حماقت برای نابودی فرهنگ و تمدن یک سرزمین کتابخانه ها را آتش می زدند و از نسخه های نفیس به عنوان هیزم استفاده می کردند. این دشمنی های کور در عصر ما هم اتفاق افتاده. دوستان عراقی به یاد دارند سربازان دیکتاتور سفاک عراق نسخه های خطی عتبات عالیات را برای طبخ چای استفاده می کردند. چه جانسوز است این فجایع که بر گنجینه های مخطوطات مان رفته و می رود. خبرهایی می رسد حاکی از اهتمام خائنانه وهابیت در خرید مخطوطات امامیه برای به آتش کشیدن و نابود کردن.  یریدون لیطفئوا نورالله بافوائهم والله متم نوره ولو کره الکافرون.

6. نسخه های نهری و رودخانه ای: گاهی افراد جاهل و ناآشنا با اهمیت کتاب آنرا به دید یک شیء کثیف و جاگیر و مزاحم نگاه کرده و برای حفظ احترام مخطوطات قرآن و دعا و غیر آن انداختن آنها در رودخانه را چاره کار می پنداشتند. و این کار نابخردانه  بارها در طول تاریخ و حتی در زمان خودمان بسیاری ار نفایس مان را به ورطه نابودی کشانده است. دزباره گنجینه بسیار نفیس تاجر بغدادی  عاشق نسخه از قول مرحوم محقق طباطبایی گفتم : وقتی پس از مرگش به سراغ نسخه هایی که او با صرف هزینه هنگفت گردآورده بود رفتیم ورثه نادان گفتند: این کتابهای کثیف را در دجله ریختیم. ای دجله حکایت کن از گنج هایی که  به گرداب درون خود فرو بردی. از حمله ناجوانمردانه قومی سخن بگو که به کشت و کشتار مردم بی دفاع اکتفا نکرده و کتابخانه ها را هم بی نصیب نگذاشته و ویران کردند و نسخه ها در تو افکندند. نسخه ای کهن در کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی ره موجود است که در ظهر برگ عنوانش یادداشتی به چشم می خورد بدین مضمون: این نسخه را در حمله مغول به دجله انداختند و من از کنار نهر آنرا بیرون کشیدم و خشک و اصلاحش کردم.

7. نسخه های بارانی و رطوبت خورده و گل آلود: رطوبت یکی از آسیبهای جدی و فراگیری است که بر اثر بی مبالاتی مالکان  دامنگیر نسخه های خطی می شود . گاهی شدت رطو بت به قدری است که نوشته ها را سیاه و ناخوانا نموده  و بخشی  یا تمام نسخه را مستهلک کرده است. اگر نسخه در جایی مرطوبی باشد به خصوص در مناطق مرطوب همچون شمال ایران و هند در معرض آسیب است و باید با امکانات لازم در حفظ نسخه کوشش نمود. گاهی نسخه در جایی قرار می گیرد که از باد و باران و نور خورشید در امان نیست . در این صورت گنجی به برگهای مچاله شده و رنگ پریده بدل می شود که لا یسمن و لایغنی من الجوع. حکایت نسخه هایی که در ویرانه ها رها شده و به مرور زمان به گل و لای آغشته شده اند را از زبان علامه حسن زاده آملی نقل کردم فراجع.

منبع: بساتین