قلعه های تاریخی اردبیل، گنجینه های در معرض فراموشی

1397/4/3 ۱۴:۲۲

دیوارهای مستحکم هنوز خاطرات مقاومت در برابر هجوم بیگانگان و حراست از مرزهای وطن را در خود دارند، آنها قرن ها چه در برابر هجوم سواران طاغی و چه در برابر برف، باد و زلزله ایستاده اند، قلعه های تاریخی استان اردبیل اما این روزها بر اثر بی توجهی ها آرام آرام فرو می ریزند. این قلعه ها که با دیواره های ضخیم ، نقش و نگارهای سنگی و خشتی خود بخشی از تاریخ این سرزمین را به نسل امروزی روایت می کنند مدت هاست که به حال خود رها شده و در معرض نابودی هستند.

دیوارهای مستحکم هنوز خاطرات مقاومت در برابر هجوم بیگانگان و حراست از مرزهای وطن را در خود دارند، آنها قرن ها چه در برابر هجوم سواران طاغی و چه در برابر برف، باد و زلزله ایستاده اند، قلعه های تاریخی استان اردبیل اما این روزها بر اثر بی توجهی ها آرام آرام فرو می ریزند.

این قلعه ها که با دیواره های ضخیم ، نقش و نگارهای سنگی و خشتی خود بخشی از تاریخ این سرزمین را به نسل امروزی روایت می کنند مدت هاست که به حال خود رها شده و در معرض نابودی هستند.

به گفته کارشناسان، قلعه های تاریخی به لحاظ بررسی تاریخ سیاسی و اجتماعی و بویژه معماری دارای اهمیت بسیاری بوده و در صورت توجه ، مرمت و معرفی مناسب می توانند به یکی از جاذبه های اصلی گردشگری استان بدل شوند.

نبود اعتبار ساماندهی و مرمت عاملی است که مسئولان فرهنگی اردبیل آن را دلیل تخریب و نابودی قلعه های تاریخی استان ذکر کرده و تاکید می کنند که در صورت تداوم روند فعلی آثار باقی مانده در اثر تخریب و فرسایش از بین خواهند رفت.

قهقهه ، کهنه قلعه ، قلعه دیو، اولتان ، بوینی یوغون از جمله قلعه های مهم تاریخی استان هستند که تعدادی از آنها در معرض آسیب قرار دارند؛ قلعه خسرو، برج شاطر، قیز قلعه سی، آغچه قلعه، نارین قلعه نیز از قلعه های دیگر منطقه هستند که یا در سالیان گذشته نابود شده اند و یا قسمت کمی از بقایای آن هنوز باقی مانده است.

** قلعه قهقهه؛ زندان شاهزادگان صفوی

قلعه قهقهه در 85 کیلومتری شمال شرقی شهرستان مشگین شهر در استان اردبیل و در ارتفاع هزار متری در دل کوه بنا شده و بر اساس اسناد تاریخی به دلیل زندانی شدن افراد سیاسی مهم از جمله شاهزادگان صفوی از شهرت بسیاری برخوردار است.

قهقهه با وجود امکانات طبیعی، دژی مستحکم و دست نیافتنی و محلی امن جهت نگهداری خزاین و جواهرات سلطنتی، شورشیان خطرناک و زندانیان سیاسی بوده بطوریکه در زمان جنگ های ایران و عثمانی خزاین شاهان صفوی در آن نگهداری می شد.

اسکندر بیگ مولف کتاب عالم آرای عباسی در توصیف ویژگی های منحصر به فرد این قلعه نوشته است: 'قهقهه قلعه‌ای عالی واقع در قراجه داغ بر فراز قله کوه سنگی است که ساکنین آن با قلعه فلک‌الافلاک و نگهبانان آن با شب‌زنده‌داران فلک الافلاک همرازند'.

مهمترین ویژگی قلعه قهقهه زندانی کردن امیران و شاهزادگان صفوی بویژه اسماعیل میرزا فرزند شاه طهماسب یکم صفوی یا به عبارت دیگر شاه اسماعیل دوم دومین پسر ارشد شاه طهماسب یکم سلطان قزلباش ها و حتی پادشاهانی از کشورهای دشمن در هنگام جنگ بوده است.

به گفته یکی از کارشناسان باستان شناسی، این قلعه از واحدهای تاسیسات دفاعی، نگهبانی، زندان، مخازن و انبار تشکیل شده و تمامی نکات امنیتی در احداث این قلعه برای نگهداری زندانیان رعایت شده است.

ورودی این قلعه راهرویی با طاق جناقی است که از سنگ و آجر ساخته شده و از آن به محوطه اصلی قلعه راهی وجود دارد، زندان دژ در منتها الیه قسمت شرقی قلعه واقع شده و راه ورودی آن حفره‌ای طبیعی است که در دل تخته سنگی عظیم و قطور وجود دارد و با قراردادن سنگی دیگر در مقابل آن، همچون در، زندان را محصور می‌کردند.

در چهار طرف قلعه بریدگی ها و پرتگاه های عمیقی به ارتفاع تقریبی 300 متر وجود دارد و تنها در بخش کوچکی از ضلع غربی بریدگی های کم ارتفاع با شیب ملایم دیده می شود که به دامنه ها راه پیدا می کند.

** قلعه کهنه

کهنه قلعه در ارتفاع شرقی'دره باغ نوروز' در شهرستان مشگین شهر قرار دارد که با شیبی تند به رودخانه 'خیاوچای' منتهی می شود.

در کمرکش ارتفاع غربی دره باغ نوروز، سنگ نبشته پهلوی ساسانی قرار گرفته است، این قلعه محوطه ای بسیار بزرگ است با چهار دیوار خشتی، گلی و آجری که بر پایه های سنگی استوار شده است.

این قلعه، که با پلان مستطیلی شکل بنا شده، دارای سه برج و سه دیوار است که در سه قسمت آن تأسیساتی حجره مانند، طویله و آخورهای متعدد ساخته شده است. هر حجره برای مردی و اسبی بوده است، در دو قسمت انتهایی قلعه که به دره خیاوچای مشرف است، نشانه هایی از دو برج کهنه با دیوارهای گلی گلداری که یادگار زینت های گم شده است وجود دارد.

از بالای دیوار، همه دره در تیررس نگهبانان بوده است، با همه پوسیدگی دیوارها و برج و باروها هنوز ته مانده ای از امنیت یک پناهگاه را می توان در آن احساس کرد، ارتفاع حصار در داخل بیش از چهار متر ولی از خارج بیش از هشت متر است.

** دیو قلعه سی (قلعه دیو)

قلعه دیو که در زبان محلی آن را دیو قلعه سی می خوانند در شمال شرق مشگین‌شهر، مابین روستاهایی 'قوزلو' و 'کویج' قرار گرفته‌است.

دیو قلعه سی در دامنه کوه سبلان قرار دارد، قلعه با سنگ‌های بزرگی به ‌ابعاد 60 سانتیمتر در دو متر و 10 سانتیمتر به‌شیوه قلعه‌های اورارتوها بدون ملات ساخته ‌شده ‌و دارای طبقات مختلف بوده اما هم اکنون قسمت بزرگی از آن از بین رفته ‌است.

** قلعه اولتان

روستای بزرگی در 3 کیلومتری جنوب شهرستان پارس آباد قرار دارد که به اولتان مشهور است و این قلعه نیز با همین اسم در 500 متری این روستا در کنار رود ارس قرار دارد.

وضع ظاهری قلعه، ساختمان یک قلعه نظامی را القا می کند، بانی این قلعه اشکانیان بودند، اما به واسطه استحکام و موقعیت مناسب تا قرن دوازدهم هجری مورد استفاده قرار می گرفته است.

در کاوشهای باستان شناختی سفال های متنوع اسلامی از این قلعه به دست آمده است.

**قلعه بوینی یوغون

قلعه 'بوینی یوغون' از سایت موزه های باستان شناسی استان اردبیل است که تاریخ راز آلود و معماری بی نظیر آن موجب شده به عنوان یکی از آثار شاخص گردشگری این استان مطرح باشد.

بعد از طی 52 کیلومتر از سمت جنوب مرکز استان و گذر از شهرستان نیر روستای کورعباسلو نمایان می شود که در دامنه کوهی که قلعه بوینی یوغون احداث شده قرار دارد.

قلعه و منطقه باستانی بوینی یوغون در روستای کورعباسلو نیر یکی از مهمترین دژهای این منطقه از قبل از تاریخ اسلام بوده و هم اکنون نشانه هایی از تمدن چهار هزار و 500 ساله پیش از دوران مفرغ تا عصر اشکانی و دوران اسلامی در آن یافت می شود.

**برج تاریخی شاطر

برج تاریخی شاطر در روستای صومعه در 5.8 کیلومتری شهراردبیل واقع شده است. در حوالی برج با فاصله های گوناگون، تپه های باستانی قرار دارد، بیشتر آن ها مربوط به دوره های پیش از اسلام به ویژه دوره اشکانی است.

‏برج از داخل استوانه و از خارج 10 ضلعی با طول اضلاع 2.63 متر است و ازاره ای سنگی به ارتفاع 1.5 متری و مرکب از چهار برج سنگ تراش دارد.

بر روی پایه سنگی، جرزهای دو وجهی آجری و در فاصله آن ها قاب سازی های آجری با طرح های مختلف انجام شده است، ورودی برج در ضلع شرقی و در بالای پایه سنگی واقع شده که پنج یا شش پله در برابر آن قرار داشته است.

از کتیبه و پوشش بنا چیزی بر جا نمانده ‏ولی از شیوه ‏معماری برج و شباهت آن با مقبره چلبی اوغلو در سلطانیه چنین بر می آید که احتمالأ از بناهای قرن هشتم هجری و دوران حکومت ایلخانیان باشد.

**قیز قلعه سی (قلعه دختر)

یکی از مهمترین استحکامات طبیعی شهرستان نمین 'قیز قلعه سی حور' است که باستان شناسان قدمت آن را به هزاره اول قبل از میلاد نسبت می دهند. این قلعه در سه کیلومتری جنوب شرقی دهستان حور در بخش ویلکیج جنوبی نمین قرار دارد که یک قلعه طبیعی بوده و از استحکامات ساخت بشر استفاده اندکی در احداث آن شده است.

قدمت این قلعه به دوران ساسانی رسیده و در عهد ساسانیان از آن استفاده شده است، بطوریکه بنا بر روایات تاریخی در دوران ساسانیان مدخل ورودی قلعه از سمت شرقی آن و روی رودخانه قسمت شرقی قلعه پلی بوده که ورود و خروج قلعه تنها از روی آن پل امکان پذیر بوده است.

**آغچه قلعه

این قلعه که از سنگ، خشت، ملات گچ و آهک ساخته شده است، در سینه کش کوه سنگی، حوالی 'چتین دره' و روستای 'قره قیه' شهرستان مشگین شهر قرار دارد.

طول قلعه از فصل مشترک برجهای با حصار 50 متر و قطر برجهای 8.5 متر است، ارتفاع آن حداقل دو متر و حداکثر 3.5 متر است. در داخل قلعه و در سطح کوه و محلهایی که حفاری شده، سفالینه های منسوب به هزاره اول قبل از میلاد پیدا شده است.

**قلعه خسرو

این قلعه در 30 کیلومتری شمال غرب اردبیل قرار دارد که با شیوه خشکه چین سنگی با مصالح سنگی بدون استفاده از ملات ساخته شده‌ و به دوره مفرغ جدید 1700 تا 1450 سال پیش از میلاد تعلق دارد.

قلعه باستانی خسرو در عصر مفرغ جدید شکل گرفت و استقرار آن تا عصر آهن 1 (1500 تا 1200 سال پیش از میلاد)، عصر آهن 2 (1200 تا 800 سال پیش از میلاد) و عصر آهن 3 (850 تا 550 سال پیش از میلاد) تداوم داشت.

در اواخر عصر آهن 3 این قلعه کاملا متروک شد و استقرار در آن به قلعه دیگری که متعلق به دوره هخامنشی است، منتقل شد. این قلعه هخامنشی نیز در حدود 700 متری قلعه خسرو قرار دارد که در حال حاضر باستان‌شناسان مشغول بررسی روی آن هستند.

**نارین قلعه اردبیل

نارین قلعه اردبیل قلعه مستحکمی بوده که در داخل شهر اردبیل و در کنار بالیخلو چایی قرار داشته و درسال 1315 تخریب گردیده است.

نارین قلعه که از قدمت و تاریخ ساخت آن اطلاع دقیقی در دست نیست، دژ حکومتی شهر اردبیل بود و در جنگهای ایران و روس مرکز ذخیره لوازم جنگی بشمار می‌رفت.

این قلعه در سال 1315 تخریب شد و بنای قابل توجهی از آن برجای نمانده است. این قلعه محل سکونت حاکم شهر اردبیل بوده و پادگان و زندان شهر نیز در آنجا قرار داشت. از زمان دقیق ساخت آن اطلاع دقیقی در دست نیست، ولی اختمالا بنای آن به قبل از دوران صفویه باز می‌گردد. این قلعه در زمان فتحعلی شاه قاجار و به دست هیأت نظامی فرانسوی به سرپرستی ژنرال گاردان تحکیم و بازسازی شد.

از این قلعه به عنوان زندان هم استفاده می‌شده است، بسیاری از شاهزادگان و مدعیان پادشاهی قاجار و بعدها تعدادی از مجاهدان راه آزادی ومشروطه خواهان، مانند ستارخان درآن زندانی بوده‌اند.

به گزارش ایرنا ،با وجود اهمیت تاریخی و فرهنگی این قلعه ها به دلیل عدم توجه کافی در سالیان گذشته این بنا ها آسیب های اساسی دیده اند ، تعدادی از آنها نابود و یا در آستانه نابودی قرار گرفته اند و تعدادی نیز در صورت عدم اقدام مرمتی از بین خواهند رفت.

*** ساماندهی قلعه های تاریخی استان اردبیل نیازمند اعتبار است

منصور عالیقدر معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی ،صنایع دستی و گردشگری استان اردبیل در این باره به ایرنا گفت: نبود اعتبارات لازم سبب تاخیر در مرمت قلعه های تاریخی استان شده است.

وی افزود: در چند سال اخیر اقدام موثری برای مرمت قلعه ها صورت نگرفته اما در صورت تامین اعتبار می توان به مرمت و ساماندهی قلعه ها اقدام کرد.

عالیقدر بیان کرد: در بین قلعه های تاریخی استان تنها قلعه های کهنه قلعه و قهقهه مشگین شهر ،بوینی یوغون نیر و قلعه اولتان پارس آباد به صورت جزیی مرمت و بازسازی شده و بقیه مورد پیگیری برای مرمت و بازسازی است .

معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی ،صنایع دستی و گردشگری استان اردبیل ادامه داد: قلعه اولتان در سال های اخیر حصار کشی و دیوار های قلعه قهقهه هم مرمت شده است .

عالیقدر بیان کرد: محوطه قلعه قهقهه درختکاری و حفاظت و نگهداری آن هم انجام شده است.

وی گفت: درباره ساماندهی قلعه بوینی یوغون در سال 95 عملیات اجرایی ساخت پله انجام شده اما به دلیل نبود اعتبارات ساماندهی آن نیمه تمام مانده است.

او گفت: در بین قلعه های استان بیشترین مرمت و بازسازی مربوط به کهنه قلعه است بطوریکه در سال های اخیر مرمت اضطراری دیوار در ضلع شرقی قلعه بطول 5مترمکعب،مرمت اضطراری دیوارآجر خشتی بغل برجک ضلع شمال شرقی به متراژ تقریباً 2 مترمربع،اجرای دیواره سنگی برجک ضلع شرقی سمت بیمارستان قدیمی انجام شده است.

وی افزود: شیب بندی کف قلعه جهت جلوگیری از نفوذ رطوبت برف و باران ، هدایت آب به بیرون توسط لوله های گذاشته شده در سوراخ های تعبیه شده به متراژ تقریباً 40 متر مکعب، شیب بندی کف برجک های ضلع شرقی بوسیله نایلون و ملات گل آهک جهت جلوگیری از نفوذ آب برف و باران به پی برجکها از قسمت داخلی، هدایت آب به بیرون توسط لوله به متراژ تقریباً 15 متر مربع و اجرای دیوارسنگی با ملات گل آهک در قسمت میانی ضلع شمالی که توسط عوامل انسانی تخریب شده بود به متراژ تقریباً 4.5 متر مکعب از جمله اقدامات انجام گرفته در کهنه قلعه است .

نادر فلاحی که یه تازگی سرپرست اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اردبیل شده است نیز مرمت قلعه های تاریخی را خواست مردم استان دانسته و تاکید کرد که باید در این زمینه اقدام اساسی صورت گیرد .

مجموعه تاریخی بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی به عنوان نگین بناهای باستانی استان ، بقعه شیخ کلخوران متعلق به امین الدین جبرئیل پدر شیخ صفی الدین اسحق جد سلاطین صفوی واقع در روستای کلخوران ، خانه ارشادی ، حمام ملاهادی ، برج شاطر ، پل هفت چشمه ، مجموعه بازار تاریخی و مسجد جمعه از جاذبه های تاریخی و باستانی استان اردبیل هستند.

همچنین مقبره شیخ حیدر ، کاروانسرای قانلی بولاغ ، سنگ نبشته های ساسانی ، قلعه های دیو ، قهقهه و کهنه در مشگین شهر ، قیز قلعه و شاه تپه در گرمی ، حمام سنگی در کوثر ، قلعه بوینی یوغون در نیر ، هفت تپه در خلخال و بناهای باستانی بازمانده از دوره های مختلف در گوشه و کنار این خطه بخشی از تاریخ و فرهنگ این دیار است.

دهکده صخره ای باستانی ویند کلخوران ، تپه های باستانی آناهیتا ، گورستان سنگی پیرازمیان ، کلیسای مریم مقدس ، کاروانسرای شاه عباسی ، شهر یئری ، شیروان دره سی ، عمارت آقازاده اردبیلی ، منطقه گردشگری کپز و ازناو ، منطقه حفاظت شده آق داغ ، ژئوپارک دربند مشکول ، گیلوان ، آبشارهای سردابه ، گورگور ، شورشورنه ، آق بلاغ (سیبیه خانی) ، دیز و نره گر و غارهای تاریخی لاهرود و هفت خانه از دیگر آثار قابل توجه هستند.

همچنین موزه مفاخر دینی ، موزه تخصصی باستان شناسی ، موزه چینی خانه مجموعه شیخ صفی ، موزه مردم شناسی ، موزه صنایع دستی و موزه تاریخ طبیعی اردبیل از دیگر جاذبه هایی است که گوشه هایی از تاریخ و تمدن این دیار را به نمایش گذاشته است.

منبع: ایرنا