مسعود فروزنده: نفت یك محرك تاریخی است

1397/3/28 ۰۹:۱۷

كتاب تاریخ مصور نفت كه توسط مسعود فروزنده تهیه و تدوین شده است به تازگی منتشر و روانه بازار كتاب شد. این كتاب عكس‌هایی تاریخی را از ابتدای صنعت نفت تا دوره حاضر برای مخاطبان روایت می‌كند.

مهدی روزبهانی: كتاب تاریخ مصور نفت كه توسط مسعود فروزنده تهیه و تدوین شده است به تازگی منتشر و روانه بازار كتاب شد. این كتاب عكس‌هایی تاریخی را از ابتدای صنعت نفت تا دوره حاضر برای مخاطبان روایت می‌كند. مسعود فروزنده پژوهشگر تاریخی حوزه نفت كه تحقیقات گسترده‌ای درباره تاثیرات نفت بر زندگی سیاسی و اجتماعی ایرانیان انجام داده درباره كتاب خود كه به‌تازگی از سوی نشر عابد منتشرشده می‌گوید: «در تاریخ مصور می‌بینیم كه جامعه و دولت در حال تغییر است. شما در این كتاب تغییر دولت‌ها به دلیل تحولات نفتی را مشاهده می‌كنید.» فروزنده معتقد است كه نفت، خودش یك بهانه نیست بلكه یك محرك تاریخی است. بعد از انقلاب به دلیل وجود درآمد نفتی است كه امام(ره) اقدام به گسترش دیوان‌سالاری و تاسیس نهادهای جدیدی می‌كند. این پژوهشگر تاریخی در این گفت‌وگو درباره كتاب خود تاكید می‌كند كه گسترش حزب توده در ایران هم متاثر از موضوع نفت و اختلاف ایران و انگلیس در این باره بوده است. در ادامه مشروح این گفت‌وگو را می‌خوانید:

********

 چه انگیزه‌ای باعث شد كه شما به فكر تهیه كتابی از عكس‌های تاریخی صنعت نفت ایران باشید؟

همزمان با نگارش تاریخ نفت ایران و تهیه روزشمار آن، یكی از دوستان پیشنهاد جالبی مطرح كرد كه از صنعت نفت ایران، تصاویری تاریخی تهیه كنم تا به این ترتیب بتوانیم این تاریخ را برای خوانندگان نسل سوم و چهارم و مخصوصا كاركنان صنعت نفت و همچنین نسل جوان كه حوصله خواندن ندارند، به صورت تصویری روایت كنیم. از طرفی من دغدغه جلوگیری از فراموش شدن بسیاری از حوادث و نقاط عطف در صنعت نفت را داشته‌ام. ضمن اینكه من اهل خانواده نفتی و متولد آبادان هستم. بنابراین بخش زیادی از این حوادث و تصاویر برای خودم هم نوستالژیك است.

به این ترتیب تهیه و روایت تصاویر را شروع كردم. اما پیش از همه متوجه پراكندگی منابع شدم و از منابع مختلف از جمله نفت مگزین، بی‌پی، آرشیو عكس شركت ملی نفت، آرشیو كاخ گلستان، نشریه خواندنی‌ها، آرشیو‌ روزنامه‌های اطلاعات و كیهان، نشریات پیك نفت، نامه صنعت نفت، آیینه، كاوش و همچنین تصاویری كه پس از انقلاب توسط عكاسان وزارت نفت مانند مصطفی حسینی تهیه شده بود استفاده كردم و توانستم آرشیوی از ٦ هزار عكس را تهیه كنم و با گلچین و انتخاب هر عكس در زمان خودش كتابی هشت فصلی را تدوین كردم.

این هشت فصل عبارت هستند از امتیازات، دوره كشف، لغو امتیاز دارسی، ملی شدن صنعت نفت، كودتا، كنسرسیوم، انقلاب و توسعه و سازندگی. بعد از تقسیم كتاب به هشت فصل شروع به چینش عكس‌ها و نوشتن وقایع كردم. مشكلی كه ما داشتیم این بود كه بسیاری از عكس‌ها روایت نداشتند و زمان و مكان‌شان معلوم نبود. بنابراین به عكس‌هایی رجوع كردیم كه می‌توانستیم زمان و مكان‌شان را دقیق‌تر یادداشت كنیم. این كتاب ٢٨٠ صفحه و مشتمل بر ٧٤٠ عكس است كه انتشارات «عابد» آن را منتشر كرده است. كار تهیه این كتاب یك سال طول كشید. علت اینكه تنها یك سال صرف آن شد به خاطر این است كه من پیش از این تاریخ تحلیلی و روزشمار تاریخ نفت را نیز آماده كرده بودم و به این موضوع تسلط داشتم.

از مجموعه عكس‌ها و این آرشیوی كه شما از تاریخ نفت به صورت تصویری روایت‌كرده‌اید، می‌توان چه برداشت و نتیجه‌ای گرفت؟

عكس ثبت‌كننده لحظه است. چهار ضلع دارد و ما با متن و روایتی كه در كنار هر عكس نوشتیم یا عكس‌های مرتبط را در كنار هم گذاشتیم، سعی كردیم كه فضایی برای خواننده به وجود بیاوریم كه گویا همچون فیلم سینمایی گذر حوادث را در ذهن خواننده ثبت و حك كند. اصلی‌ترین پایه این تاریخ مصور، ثبت تاریخی و حفظ حافظه تاریخی است. شما بسیاری از این عكس‌ها را در كانال‌ها، سایت‌ها یا راهروهای وزارت نفت می‌بینید اما وقتی به صورت یك مجموعه تدوین شده و در كنار هم چیده شده مطالعه شوند، به نوعی زندگی صنعت نفت و فراز و فرود آن را روایت می‌كنند. در این تاریخ مصور بیش از آنكه به نقاط ضعف و قوت صنعت نفت اشاره كنیم به حوادث سرنوشت‌ساز اشاره كرده‌ایم. حوادثی كه مانند پیچ تاریخی هستند كه هم بر تاریخ سیاسی كشور تاثیر گذاشته‌اند و هم بر تاریخ اقتصادی و فرهنگ اجتماعی ایرانیان موثر بوده‌اند. حوادثی همچون كشف نفت و لغو امتیاز و بعد از آن توزیع نفت سفید، گازوییل و روغن در سراسر كشور در دهه‌های ١٣١٠ و ١٣٢٠ موجب تغییر سبك زندگی ایرانیان شد. ما بیشتر به نقاط عطف توجه كردیم.

در تاریخ نفت تا به حال بیش از همه تنها به دو مقطع تاریخی كشف نفت توسط دارسی یا پیدا شدن نفت در میدان نفتون و همچنین حادثه مهم ملی شدن صنعت نفت در سال ١٣٢٠ و كودتای امریكایی‌ها علیه دولت ملی مصدق توجه شده است. تا به حال به دیگر بخش‌های تاریخ نفت كمتر توجه شده است. مثلا در دوره رضاشاه ما توجهی به روند توسعه و پیشرفت پالایشگاه آبادان و كرمانشاه و تاثیر آن بر سبك زندگی مردم و همچنین اختلافات شركت در دوره رضاشاه كه منجر به لغو قرارداد و بعد امضای قرارداد جدید شد، نكردیم. همچنین از دوره كنسرسیوم كه دوره پیشرفت صنعت نفت است توجه نكردیم. این دوره كنسرسیوم دوره بالندگی و دوره پیشرفت‌های همجوار است. بسیاری از روشنفكران ایران با پول صنعت نفت به فیلمسازی و ترجمه مشغول ‌شدند و نهضت بزرگی مانند ترجمه در دهه چهل و اوایل دهه پنجاه اتفاق می‌افتد.

در این همین دوره كنسرسیوم یك عنوان نفت و قلم داریم. شما دو گروه را می‌بینید از نخبگان و روشنفكران كه یا كارمند صنعت نفت هستند یا با هزینه و تشویق صنعت نفت اقدام به تولید محصولات فرهنگی كرده‌اند. این دوره‌ای است كه من آن را نهضت ترجمه در دوران معاصر قلمداد می‌كنم. رمان‌ها و مقالات فلسفی ترجمه شدند و داستان‌هایی از جنوب تولید شد. بسیاری از كتاب‌های تاریخ ایران كمبریج با پشتیبانی صنعت نفت تولید شد؛ شخصیت‌هایی مانند منوچهر بزرگمهر، صادق چوبك، محمدعلی موحد، جلال آل‌احمد، ابراهیم گلستان، ابوالقاسم حالت، طاهره صفارزاده، عزت‌الله فولادوند، اسماعیل فصیح، پروین دولت‌آبادی و مسعود برزین و قریب ٥٠ نخبه قلم به دست دیگری كه نقش بسیار مهمی در روشنفكری جامعه ایران دارند. همزمان كه مطهری و شریعتی در حسینیه ارشاد در بخش مذهب شروع به سخنرانی كردند در بخش دیگری از جامعه شاعران، نویسندگان و مترجمان بودند كه یا كارمند صنعت نفت محسوب می‌شدند یا در حمایت صنعت نفت اقدام به تولید محصولات فرهنگی كردند.

این بخش را من توانستم در تاریخ تحلیلی نفت و همین كتاب تاریخ مصور نشان بدهم. یا به‌طور مثال می‌توانم به موضوعی دیگری اشاره كنم. در این تصاویر به خوبی روشن است كه سبك زندگی در ایران چه تغییراتی تحت تاثیر درآمد نفتی و توسعه پالایشگاه‌ها داشته است. یك بخش خیلی ساده آن تغییر آشپزخانه است. اگر توجه كنید به‌ تدریج اجاق نفتی می‌شود و بعد اولین اجاق‌های بزرگ و بعد گازی وارد بازار می‌شود. این تغییرات برای روشنایی منازل و همچنین یخچال‌ها نیز اتفاق می‌افتاد و با ورود یخچال‌های نفتی مردم توانستند مواد غذایی خود را نگهداری كنند.

در تاریخ مصور آیا می‌توان تغییرات اجتماعی را هم دید؟

در تاریخ مصور می‌بینیم كه جامعه و دولت در حال تغییر است. شما در این كتاب تغیر دولت‌ها به دلیل تحولات نفتی را مشاهده می‌كنید. یكی از آنها لغو امتیاز دارسی است كه توسط رضا شاه امضا شد. دولتی می‌رود و دولت جدیدی می‌آید. به علاوه به ‌دلیل اینكه جنگ جهانی اتفاق افتاده و قدرت‌های مختلف جهان تلاش می‌كنند از منابع نفتی ایران استفاده كنند و در پی این تلاش رضاشاه را بركنار می‌كنند. بعد از این استالین می‌خواهد در نفت ایران شریك ‌شود و با امریكا اختلاف پیدا می‌كند و تبلیغات گسترده علیه نفت جنوب وارد كار می‌شود و ماجرای مجلس شانزدهم پیش می‌آید و رهبران ملی و مذهبی اقدام به ملی شدن صنعت نفت می‌كنند. ملی شدن صنعت نفت باعث نزدیك‌تر شدن شاه و امریكا می‌شود و كودتا رخ می‌دهد و زاهدی سر كار می‌آید. تا سال ٥٧ دوره سیاه كودتا را می‌بینیم كه نقش بسیار عمیقی بر تنفر ایرانیان از امریكا به وجود می‌آورد.

یكی از ریشه‌های انقلاب اسلامی، تنفر مردم از دخالت امریكا است كه یك پایه آن همین موضوع درآمدهای نفتی است كه امریكا از ایران بهره می‌برد و شاه می‌خواست كه با پول بیشتر نفت، سلاح بیشتری خریداری كند.

این نفت خودش یك بهانه نیست بلكه یك محرك تاریخی است. بعد از انقلاب به‌ دلیل وجود درآمد نفتی است كه امام(ره) اقدام به گسترش دیوان‌سالاری و تاسیس نهادهای جدیدی می‌كند. اگر درآمد نفتی نبود استخدام‌های پس از انقلاب نیز صورت نمی‌گرفت. جنگ صورت می‌گیرد و تمام میادین نفتی ایران را بمباران می‌كنند تا درآمد ایران را قطع كنند. بنابراین از آنجایی كه اقتصاد ایران تك‌محور یا تك‌موتور است و بر نفت اتكا دارد چه اشكال دارد كه جامعه ایران از تحولات درونی صنعت نفت آگاه بشوند؟ چرا ایرانیان فقط از تحولات درونی صنعت نفت از مصدق و كاشانی می‌دانند و چرا نباید تصاویر حوادث مهم دیگر را ببینند؟ ببینند كه نفت باعث و بانی حوادث مختلف بوده است. سخن دیگر اینكه تاریخ یكصد ساله اخیر ایران به‌شدت تحت تاثیر درآمد نفتی است. دخالت بیگانگان، جنبش‌های اجتماعی و اقتدار دولت همه به نوعی مستقیم یا غیرمستقیم تحت تاثیر درآمد نفتی بوده است. مثلا گسترش حزب توده در پایان جنگ جهانی دوم به دلیل یك موضوع خاص و ویژه بوده است. حزب توده در ایران برای مقابله با شركت نفت انگلیس و ایران گسترش یافت. حزب توده ایران دنبال بهانه می‌گشت. بسیاری از جوانان كشور چون از انگلستان به خاطر موضوع نفت تنفر داشتند، جذب حزب توده شدند.

اگر نفتی نبود یا دعوای نفتی نبود، كودتا و ملی شدنی هم در كار نبود یا حزب توده پا نمی‌گرفت. روشنفكری ایران به این سرعت، شتاب نمی‌گرفت. تجدد ایرانیان در دهه ٤٠ و ٥٠ به این شدت شتاب نمی‌گرفت. ما همین الان هم كه نگاه كنیم درآمد و بودجه كشور بر دو محور مالیات و البته نفت استوار است. در تمام تاریخ بودجه‌بندی ایران اگر نگاه كنید همیشه بیش از ٥٠ درصد كل درآمد دولت، بر اساس درآمد نفت بوده است. گاهی اوقات این سهم حتی به ٨٤ درصد نیز رسیده است. یعنی درآمد نفتی كه موجب توسعه راه، تجدد، مدرنیسم شده و دولت افكار عمومی را تغییر داده است.

منبع: روزنامه اعتماد