کتاب «دایرة المعارف رجال اسلام» چگونه بدست آمد و منتشر شد؟ / رسول جعفریان

1397/2/31 ۰۸:۳۳

از حدود یک سال پیش که مجموعه یادداشت های این کتاب به دست بنده رسید، تاکنون، تلاش کردم اوّلا آن را تکمیل کرده و سپس به صورت حاضر، بدون آن که دستی در آن برده شود، در اختیار اهالی فرهنگ قرار دهم. داستان به این شرح بود که وقتی فرزندم محمد باقر، در پاساژ صفوی، به صورت مستمر برای کتابخانه تاریخ، کهنه کتاب می خرید، از صاحب یکی از مغازه ها می شنود که سه کارتن اوراق برای فروش هست.

از حدود یک سال پیش که مجموعه یادداشت های این کتاب به دست بنده رسید، تاکنون، تلاش کردم اوّلا آن را تکمیل کرده و سپس به صورت حاضر، بدون آن که دستی در آن برده شود، در اختیار اهالی فرهنگ قرار دهم. داستان به این شرح بود که وقتی فرزندم محمد باقر، در پاساژ صفوی، به صورت مستمر برای کتابخانه تاریخ، کهنه کتاب می خرید، از صاحب یکی از مغازه ها می شنود که سه کارتن اوراق برای فروش هست. مدتی طول کشید تا بنده فرصت کردم و عصری پس از کلاس از دانشگاه به آنجا رفتم. با دیدن اوراق دریافتم که آنها بازمانده کتابی در باره رجال و مشاهیر جهان اسلام است. بخشی را به امانت گرفته به منزل آوردم. بلافاصله روشن شد که این اثر، از آن مرحوم حسین عمادزاده، نویسنده معروف، و درگذشته 1369 ش است که یک بار هم ایشان را در صدا و سیما دیده بودم. اندکی بعد به سراغ کتابفروش مزبور رفتم و مجموعه را برای کتابخانه تاریخ خریداری کردم.

 با ملاحظه ترتیب کتاب، روشن شد که بخشی از اصل، در این مجموعه نیست. برای روشن شدن اصل ماجرا، سراغ آشنایان ایشان را گرفتم که در نهایت، استاد ارجمند جناب دکتر غلامحسین عماد زاده، استاد فلسفه دانشگاه شهید بهشتی را به بنده معرفی کردند. قراری گذاشتیم و خدمتشان رفتم. ایشان برادرزاده مرحوم عماد زاده بودند و اوراق زیادی از ایشان در اختیار حضرتشان بود. داستان یادداشت های را در جلسه دوم خدمتشان عرض کردم.

معلوم شد، چند سالی پس از درگذشت مرحوم عماد زاده، کتابخانه ایشان به فروش رفته و به هر دلیل، زونکن های حاوی این کتاب هم در میان آنها، از دست رفته و تنها بخشی از حرف عین و... باقی مانده است. طبعا آنها نگران بوده اند، و اکنون پس از ربع قرن، این اوراق در یک کهنه فروشی یافت شده است. به همت ایشان، بخش برجای مانده به اصل ملحق شد. یافته های بیشتر نشان داد که یک مجموعه دیگری از همین کتاب، و البته به عنوان نسخه قبل از آن اوراق نیز برجای مانده که روی ورق های بزرگ، نوشته شده اما هیچ عکس و سندی در آنها نیامده است.

بدین ترتیب دو نسخه داشتیم. نسخه ای که ایشان با ابزار حروف زنی سالهای اول انقلاب، دستگاه های تایپ دستی المپیاد، آماده کرده و عکس ها، تکه های روزنامه ها و سندها را چسبانده بود و این همان است که ما خریداری کردیم. دوم نسخه ای پیش از آن، که پشت سر هم، نوشته شده و در بالغ بر  1038 بزرگ است. نسخه ما، تقریبا صفحه بندی شده بود، هرچند در همانها هم فراوان دست برده شده بود. اکنون باید فکری برای نشر آن می کردیم. این که این اثر، تصحیح شده و حروفزنی نو شود، کاری نبود که به این سادگی ممکن باشد. ترجیح دادیم در مرحله اول، اوراق اصلی را منظم کرده و به صورتی که اکنون شاهد هستید، در تعدادی نسخه، منتشر کنیم. به علاوه، یک مجموعه عکس هم آقای دکتر عمادزاده در اختیار گذاشتند که آنها را هم ضمیمه کردیم. در حال حاضر کتاب در 15 مجلد و جمعا بر اساس صفحه شماری ما 7426 صفحه شده است.

 به جز اصل کتاب، که تقریبا حالت الفبایی داشت، هرچند ترتیب دقیقی نداشت، دو مجموعه دیگر در باره امامان و برخی از شهرهای جهان اسلام بود که آنها را هم در پایان گذاشتیم. افزون بر اینها، تصمیم  گرفتیم تا نسخه مستقل اولیه را نیز اسکن کرده، و در قالب یک مجلد بزرگ آماده کنیم تا اگر شد، همراه با این نسخه ها، در اختیار بگذاریم. بنده در باره ارزش این کتاب که حاوی نکات سودمندی است، در اینجا سخن نمی گویم. این مطلب باید با بررسی های بیشتر و جزء به جزء کار صورت گیرد، اما می دانم انتشار اصل آن دست کم به این شکل، کاری بود که باید انجام می شد تا پژوهشگران از آن استفاده کرده و در صورتی که کسی یا کسانی مایل بودند، زمینه نشر بهتر آن را فراهم سازند آن را اساس قرار داده و تصحیح کنند.

در این زمینه، همراهی کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام ـ که زیر نظر سرور ارجمندم جناب حجت الاسلام و المسلمین شهرستانی به این نقطه رسیده ـ  با جناب دکتر عماد زاده سبب شد تا تصمیم بگیریم عجالتا این کتاب را در شکل اصلی خود و در قالبی که مشاهده می کنید، ارائه دهیم. زحمت این کار را از نظر ترتیب و کارهای مربوط به روتوش کردن صفحات و دادن نظم به آنها، کار دوستم جناب آقای صادق برزگر بود که باید از ایشان تشکر ویژه کنم.

 در کتابی که ملاحظه می کنید، حتی شماره صفحاتی که خود آن مرحوم گذاشته، و البته بی اشکال نیست، باقی گذاشتیم، اما در قالب مجلداتی که شاهد هستید، خود، شماره صفحات مستقلی را گذاشتیم تا ارجاع به آن آسان تر باشد. بسیاری از عکس ها از روزنامه ها برداشته شده بود که کیفیت جدی نداشت، و ما البته چاره ای جز حفظ آنها به همین صورت نداشتیم. و آخر دعونا ان الحمد لله رب العالمین

منبع: کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران