سیدمحمد بهشتی: در مورد دوره قاجار دچار سوءتفاهم هستیم

1397/2/18 ۱۴:۲۵

سیدمحمد بهشتی (رییس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری) این مطلب را روز گذشته در نشست تخصصی «هنر قاجار در ترازو» که به همت گروه هنرهای سنتی و ملی پژوهشگاه برگزار شد، مطرح کرد. او با اشاره به این نکته که زمانی از معماری دوران قاجار به عنوان معماری مبتذل یاد می‌شد، اظهار داشت: در سفرهایی که به کاشان می‌رفتیم مشاهده سقف سرای امین به دلیل شباهتی که به کارهای مجسمه سازان غربی داشت برایمان جالب و لذت بخش بود و از آنچه زیر سقف بود به عنوان امری مبتذل صرف نظر می‌کردیم.

سیدمحمد بهشتی (رییس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری) این مطلب را روز گذشته در نشست تخصصی «هنر قاجار در ترازو» که به همت گروه هنرهای سنتی و ملی پژوهشگاه برگزار شد، مطرح کرد.

او با اشاره به این نکته که زمانی از معماری دوران قاجار به عنوان معماری مبتذل یاد می‌شد، اظهار داشت: در سفرهایی که به کاشان می‌رفتیم مشاهده سقف سرای امین به دلیل شباهتی که به کارهای مجسمه سازان غربی داشت برایمان جالب و لذت بخش بود و از آنچه زیر سقف بود به عنوان امری مبتذل صرف نظر می‌کردیم.

بهشتی با اشاره به تلاش‌های صورت گرفته برای نجات از این سوءتفاهم گفت: بعدها تعجب می‌کردیم که چرا این حرف‌ها را در مورد معماری دوران قاجار می‌گویند در حالیکه در حال حاضر با یک ارزیابی می‌بینیم که بیش از 90 درصد از معماری شهرها مربوط به دوران قاجار است که این میزان کمی نیست.

او تصریح کرد: اگر اکثر شهرها (یزد، تبریز و...) را به محدوده قبل از قاجار و بعد از قاجار احصا ء کنیم گاهی تا پنج یا شش برابر شاهد توسعه شهری هستیم و این به آن معنی است؛ زمانیکه شاهد چند برابر شدن توسعه شهری هستیم صنعت و تجارت رونق یافته و امنیت به وجود آمده است.

رییس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری با طرح این پرسش که این چه ابتذالی است که این شرایط از دلش بیرون آمده است گفت: در موزه فرش به جز تعداد اندکی فرش صفوی مابقی مربوط به دوره قاجار و تعدادی مربوط به پهلوی است.

او افزود: در کاخ گلستان اگر تنها نقاشی‌ها را مرور کنید می‌بینید که مجموعه ارزشمند و نفیسی موجود تنها مختص قاجار است و به تعداد انگشت شمار پرده‌هایی از دوره زندیه و چند صحنه نقاشی شده در چهل ستون مربوط به دوران نادر شاه و یا تعداد اندکی از صفویه داریم.

بهشتی تصریح کرد: انبوه نقاشی‌های دوران قاجار در کاخ گلستان حکایت از این دارد که شیوه‌های نقاشی در دوران قاجار یک شیوه متوقف شده نبوده و از دوره فتحعلی شاه تا انتهای دوره قاجار دارای تغییر و تحول چشمگیر است.

او با اشاره به وجود میر عماد و درویش عبدالمجید طالقانی در حوزه خوشنویسی در دوران صفوی اظهار داشت: دردوره قاجار نیز کلهر و میرزا غلام رضا را داریم که اهمیت‌شان کمتر از استادان دوره صفوی نبوده و گاهی نیز بیشتر است.

مدیریت ساخت و ساز در کاشان

بهشتی در ادامه به شهر کاشان اشاره کرد و گفت: معمولاً درمواجه با آثار تنها به خود آنها توجه می‌کنیم و مدیریتی که در پس آن شکل گرفته و شرایط اقتصادی که اجازه داده این آثار در حوزه معماری و ... پدید آیند را سطحی می‌شماریم.

او با اشاره به زلزله مهیبی که سه سال پیش از دوره قاجار و سه سال آخر سلطنت کریم خان اتفاق افتاد و تنها تعداد کمی از آثار معماری شهر کاشان را باقی گذاشت تصریح کرد: این در حالی است که سه سال آخر دوره سلطنت کریم خان همزمان با فروپاشی بوده و قاعدتا وی در وضعیتی نبوده که توجه خاصی به زلزله کند و شرایط را سامان بخشد و هر آنچه اتفاق افتاده همت خود کاشانی‌ها بوده است.

وی گفت: این در حالی است که کاشان در سه سال آخر دوران زندیه و شش سال پس از روی کار آمدن قاجار مانند جواهری ساخته شد.

او اظهار داشت: شش سال بعد زمانی است که کریم خان در حال جنگ در گوشه و کنار کشور است تا یکپارچکی کشور را تأمین کند یعنی باز از اسب پیاده نیست که به مشکلات کاشان رسیدگی کند یعنی کاشانی‌ها باید به لحاظ مدیریتی و تمکن مالی روی پای خودشان می‌ایستادند و در مدت نه سال شهرشان را مانند جواهری می‌ساختند.

بهشتی با اشاره به اینکه امروزه نیز با زلزله در سراسر ایران مواجه هستیم گفت: به عنوان مثال 15 سال پیش زلزله بم اتفاق افتاد آیا این شهر در حال حاضر به شرایط نرمال رسیده است.

میزان منسوجان ابریشمی کاشان بیشتر از لندن

او افزود : وضعیتی که برای کاشان اتفاق افتاده نشان می دهد که مدیریت خوبی وجود داشته و کاشانی ها به لحاظ اقتصادی شرایطی داشته اند که شهر را طوری بسازند که حالش خوب شده و دوباره تولید کننده باشد به نحوی که با ورود به دوره فتحلیشاه به فاصله کوتاهی طبق گزارش هامیزان منسوجات ابریشمی که در انبارهای کاشان قرار داشته بیش از لندن بوده است.

رییس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری با بیان اینکه بسیار سخت است که اول باور کنیم که دوران قاجار مبتذل است و بعد با چنین پدیده‌هایی مواجه شویم افزود: در چه رشته‌ای جستجو کنیم و کارنامه قابل قبولی از دوران قاجار نبینیم، در هر رشته‌ای وارد شویم با دوره شاخص و درخشان تمدنی مواجه هستیم.

او در ادامه یکی از هنرهای ایرانیان را به وجود آوردن پدیده های نو و عبور آن‌ها از هاضمه خویش و پدید آوردن محصول جدید که ایرانی بوده دانست و گفت: این امری است که در دوران قاجار مکرر شاهد آن هستیم.

ورود چاپ سنگی در دوره قاجار

وی با اشاره به ورود چاپ سنگی در دوره قاجار به ایران اظهار داشت : شیوه چاپ کتاب پیش از چاپ سنگی شیوه گوتنبرگ (حروفچینی حروف سربی) بود که با ورود به ایران مورد استقبال ایرانیان واقع نشد است.

او با بیان اینکه ارامنه اولین ماشین چاپ را در اصفهان همزمان با دوره شاه عباس وارد می کنند و در نهایت تنها تعدادی کتاب مقدس و ادعیه ارمنی را به چاپ می رسانند تصریح کرد : شایعه است شاه عباس با کار این دستگاه مخالفت کرده که من این را باور ندارم نه از این بابت که این کار به شاه عباس نمی آمده زیرا که اگر ایرانی ها می خواستند این را از هاضمه شان عبور دهند اینکار را می کردند و به شاه عباس گوش نمی دادند حتی اگر اسکندر باشد آن را از هاضمه شان عبور می دادند و آن را اسکندر ایرانی می‌کردند.

وی با اشاره به اینکه با ورود ماشین چاپ سنگی به  ایران ، ایرانی ها آن را از هاضمه خود عبور می دهند  گفت: امروزه اگر بخواهید میراث جهانی چاپ سنگی را ارزیابی کنید سهم ایران در آن بسیار شاخص است زیرا که ما امکان تصرف جوهری در چاپ سنگی پیدا می‌کنیم و کلهر و صنیع‌الملک ما می‌توانند از طریق آن عرض اندام کنند و می‌توانیم شاهنامه را با آن چاپ کنیم همانطور که آن را پیشتر کتابت‌، نگارگری و تذهیب می‌کردیم.

او گفت: این امر نشان می دهد که حال ما خوب بوده است زیرا که اگر دچار سوء هاضمه فرهنگی بودیم نمی توانستیم این کار را انجام دهیم.

بهشتی با بیان این نکته که وقتی از دوران قاجار سخن می‌گوییم تنها از مظفرالدین شاه و محمد علی شاه سخن نمی‌گوییم افزود: ما راجع به یک دوره از حیات یک ملت سخن می گوییم و ملت ما در دوره قاجار احوال گوناگونی داشته اند ولی با تصوری که امروز ما از آن دوران داشتیم تفاوت می کرده است.

کمک همه ایرانی ها به آذربایجان برای مقابله با روسیه

وی با تأکید بر این نکته که ما در مورد دوراه قاجار دچار سوء تفاهم هستیم گفت: درزمان جنگ ایران و روس همه ایرانیان از هر قومی به کمک آذربایجان می‌آیند زیرا که این جنگ در آنجا اتفاق افتاده و این مأموریت به عهده آذربایجانی‌ها گذاشته شده که از ایران دفاع کنند و این به این معنی نیست که تنها آذربایجان دفاع می‌کرده است.

او افزود: 9 سال این جنگ ها طول می کشد و نهایتا به قرار داد گلستان و ترکمن چای ختم می شود و ما الان زمانیکه نام این قرار دادها را می شنویم احساس شکست می کنیم و خجالت می کشیم درحالیکه در زمان امضا قرار داد و تا سالها بعد جامعه ایران احساس نمی کند که شکست خورده و این یک پارادوکس است که در آن زمان با اینکه مردم افرادی از خانواده شان را از دست داده بودند احساس شکست نمی کردند و الان ما احساس خفت می‌کنیم.

او خاطر نشان ساخت: یکی از نشانه های اینکه مردم در آن زمان احساس شکست نمی کرده اند تابلوی نبرد گنجه است که در موزه ملی ایران نگهداری می شود زیرا که اگر در آن زمان مردم احساس شکست می کردند تصویری ازآن نمی کشیدند.

وی با اشاره به اینکه البته در نبرد گنجه شکست نخورده ایم گفت: در جنگ هرات و چالدران نیز شکست خورده ایم اما نقاشی هایی از آن به تصویر در آمده و به همان اعتبار نقاشی هایی از جنگ کرنال که ایران در مواجهه با هندوستان پیروز شده است موجود است .

قفقاز در دوره قاجار ضمیمه ایران شده بود

او با بیان اینکه مفهوم و معنای شکست و پیروزی و درک ما از این موضوع دچار تغییر و تحول شده این موضوع را یک سوء تفاهم دانست و افزود: به کرات  می گوییم چرا قفقاز را از دست داده اند یکی باید بگوید که قفقاز در زمان قاجار دوباره ضمیمه ایران شده بود ما آن را به دست نیاورده بودیم که خودشان به دست آورده بودند.

او گفت: کلاهتان را قاضی کنید؛ انقلاب صنعتی در اروپا در حال شکل گیری است و مهمترین چیزی که درآن وجود دارد حامل های انرژی شامل ذغال سنگ و نفت هستند و  در جهان تنها جایی که نفت در آن کشف شده باکو است  و در خلیج فارس، جنوب ایران ، امریکا ، شمال اروپا و روسیه نفت کشف نشده بود.

وی افزود: این باکو در کشمکش قدرت های بزرگی مانند روسیه و انگلیسی آیا می توانست مال ایران باشد در حالیکه آنها تمام تلاششان را تا پای جان می کردند که آن  را از ید ایران خارج کنند. آنها به دنبال فتح ایران نبودند بلکه به دنبال چشمه ای از حامل های انرژی بودند که همچین نقشی در انقلاب صنعتی اروپا  بازی می کند.

بهشتی تصریح کرد: ما بی توجه به این مسائل می گوییم که قفقاز را از دست دادیم در حالیکه در دورا ن قاجار با عرضه تر از عباس میرزا نداشته ایم و این کار شدنی نبوده است.

بهشتی در ادامه با تأکید بر اینکه ما دچار سوء تفاهم هستیم و باید آن ها راکنار بگذاریم تا چهره فرهنگ، تمدن و هنر دوره قاجار بر ما آشکار شود تصریح کرد: این صفت فرهنگ و هنر است که از اغیار رو می پوشاند و اگر با سوء تفاهم با آن برخورد کنیم او هم خودش را آشکار نمی کند.

او اظهار داشت: تا زمانیکه این سوء تفاهم راکنار نگذاشته ایم امکان فهم و شناخت تمدن و هنر را در دوران قاجارپیدا نمی کنیم و بر این تأکید می کنم  زمانیکه راجع به فرهنگ و تمدن قاجار سخن می گوییم در خصوص تلاش و کوشش یک ملت سخن می گوییم نه یک دولت.

دولت قاجار ساخته پرداخته ملت ایران

او افزود: تا  پیش از دوره مدرن این دولت ها بوده اند که ساخته پرداخته ملت ها بودند در حالیکه در حال حاضر این ملت ها هستند که ساخته پرداخته دولت ها هستند. این هم کمک کرده که ما دچار سوء تفاهم شویم زیرا که گمان می کنیم ملت ایران ساخته پرداخته دولت قاجار است که این درست نیست و دولت قاجار ساخته پرداخته ملت ایران است.

رییس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری گفت: اگر حال دولت قاجار خراب است دلیل آن خرابی حال ملت ایران  می باشد و اگر حال ملت ایران  خراب است به دلیل این است که حال دولت خراب است، درست معکوس آنچه ما  دردنیا با آن مواجه هستیم.

وی با بیان اینکه دوره قاجار  بسیار با اهمیت است و ما از آن غفلت کرده‌ایم افزود: از آن جهت که دوره قاجار مربوط به گذشته نزدیک ما می شود نیز مهم است زیرا که  گذشته نزدیک در فرهنگ و تاریخ اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد.

بهشتی گفت: گذشته نزدیک در یک درخت همان قسمت سبز است که جوانه می زند ، برگ می دهد و میوه می آورد و آن چوب خشکیده درخت همان چیز سپری شده است و قوه نامیه درخت در آنجا آن‌طور که در  شاخه‌های سبزش وجود دارد نیست.

او افزود: گذشته نزدیک مثل شاخه‌های سبز است و اگر آسیب ببیند خیلی بیشتر صدمه می بیند تا اینکه شما بخواهید روی تنه چوبی اش یادگاری بنویسید.

بهشتی اظهار داشت: هر اندازه به گذشته نزدیک توجه کنیم  و آن را به خود آگاه بیاوریم و معرفت پیدا کنیم می تواند به فرهنگ امروز ما، طراوت و بالندگی و زایندگی بهتر آن کمک کند.

او در پایان گفت: رفع سوتفاهم نسبت به گذشته نزدیک ما دردوره قاجار می‌تواند نقش فوق‌العاده زیادی برای هوشیاری و بازیابی حال امروز ما داشته باشد.

منبع: ایلنا