بلوشه / طهمورث ساجدی

1397/1/29 ۰۸:۵۴

گابریل ژوزف ادگار بلوشه،۱ ایران ‌شناس، نسخه‌شناس، فهرست‌نویس، مورخ و محقق فرانسوی در ۱۲ دسامبر ۱۸۷۰ در شهر بورژ فرانسه متولد شد و در ۵ سپتامبر ۱۹۳۷ در پاریس درگذشت. از دوران تحصیل او اطلاع چندانی در دست نیست؛ اما ظاهراً علاقۀ او به زبان‌های شرقی که در آن وقت در چندین مرکز خاورشناسی پاریس تدریس می‌شد، توجه او را به زبان عربی جلب کرد.

گابریل ژوزف ادگار بلوشه،۱ ایران ‌شناس، نسخه‌شناس، فهرست‌نویس، مورخ و محقق فرانسوی در ۱۲ دسامبر ۱۸۷۰ در شهر بورژ فرانسه متولد شد و در ۵ سپتامبر ۱۹۳۷ در پاریس درگذشت. از دوران تحصیل او اطلاع چندانی در دست نیست؛ اما ظاهراً علاقۀ او به زبان‌های شرقی که در آن وقت در چندین مرکز خاورشناسی پاریس تدریس می‌شد، توجه او را به زبان عربی جلب کرد. او با تحصیل در رشتۀ زبان عربی عامیانه در مدرسۀ زبان‌های زندۀ شرقی پاریس که اوکتاو هودا۲ تدریس آن را برعهده داشت، به اخذ درجۀ لیسانس در این رشته نایل آمد. سپس تحصیل در دوره‌های گوناگون زبان‌های شرقی را در مدرسۀ مطالعات عالی که ژام دارمستتر۳ در آن زبان‌های باستانی ایران تدریس می‌کرد، ضمن حفظ کرسی زبان فارسی خود در کولژ دوفرانس، پی گرفت. در نتیجه علاوه بر عربی، به تحصیل زبان‌های عبری، ترکی، مغولی، چینی، فارسی و پهلوی هم همت گماشت و در تمامی این زمینه‌ها آثار متنوع و مبسوطی منتشر کرد.

بلوشه در ۱۸۹۵ دین خود را نسبت به دارمستتر، با تهیه کتاب‌شناسی آثار او، ادا کرد و در همان سال همکاری با ژورنال آزیاتیک را آغاز کرد و آن را با بحثی دربارۀ ضمایر شخصی در زبان پهلوی ادامه داد و سپس این سلسله تحقیقات مربوط به زبان و متون پهلوی را در نشریه دیگری به نام «مجله تاریخ ادیان» چاپ کرد. در همین سال «شهرستان‌های ایران» را که رساله‌ای به زبان پهلوی در جغرافیاست، با ترجمه و تعلیقات منتشر کرد. در ۱۳۲۱ش صادق هدایت نیز ترجمه‌ای فارسی از آن به دست داد. کار مهم دیگر بلوشه در همین زمینه، چاپ کتاب «تحقیقاتی در باب دستور زبان پهلوی» بود که از آمادگی او برای تدریس این زبان حکایت می‌کرد. بلوشه باز در همان سال ۱۸۹۵ با عنوان معاون کتابدار بخش نسخ خطی کتابخانۀ ملی در این مرکز بزرگ علمی آغاز به کار کرد و تا مقام حافظ، نسخ خطی ارتقا یافت. انگلستان قبلا با استخدام چند خاورشناس اروپایی برای فهرست‌نویسی نسخ خطی شرقی کتابخانه‌های خود اقدام کرده بود و فرانسه نیز که دارای گنجینه‌های عظیم نسخ خطی شرقی بود، به سرپرستی ویکتور لئوپولد دولیل ـ رئیس این کتابخانه ـ اقداماتی برای فهرست‌نویسی شروع کرد و بلوشه عملا از ارکان مهم آن شد و این کار را تقریبا تا آخر عمر ادامه داد. از جملۀ آنها فهرست نسخ خطی زردشتی کتابخانۀ ملی (۱۹۰۰)، فهرست نسخ خطی عربی، فارسی و ترکی مجموعۀ شفر (۱۹۰۰)، فهرست نسخ خطی عربی مجموعۀ دکوردومانش (۱۹۰۶)، یادداشت‌هایی دربارۀ نسخ خطی فارسی و عربی مجموعۀ مارتو (۱۹۲۳) و به ویژه ماندگارترین و معروف‌ترین آنها، فهرست نسخ خطی فارسی کتابخانۀ ملی (۱۹۰۵ ـ ۱۹۳۴) در چهار جلد است. او این سلسله کارها را «کارهای اداری» نامید و تمامی آثار خود را که دربارۀ هنر ایران، تذهیب نسخ خطی، نقاشی در ایران، مبادی نقاشی در ایران و مکتب‌های نقاشی در ایران بود، در سلسله کارهای «مطالعاتی دربارۀ باستان‌شناسی اسلامی» جای داد.

در سالهای ۱۸۹۸ و ۱۸۹۹، بلوشه دو مقالۀ مبسوط با عناوین «دربارۀ تأثیر دین زردشتی در اعتقادات اقوام ترک» و «معراج حضرت محمد(ص)» منتشر کرد و در آنها نشان داد که از چه طرقی ایران در اسلام نوپا تأثیر گذاشت و چگونه این تأثیر در جاهای دیگری از مناطق دور و نزدیک گسترش یافت. او بر آن شد که تحقیقات خود را بسط دهد و با ارائۀ اثری تطبیقی، با عنوان منابع شرقی کمدی الهی (۱۹۰۱)، تأثیر ادبیات فارسی را دانته آلیگیری نشان دهد.

در ۱۸۳۹ فردریک اوزانام۴ ـ مورّخ و عالم فرانسوی ادبیات تطبیقی ـ رسالۀ دکتری ادبیات خود را با عنوان «تتبّع در باب فلسفۀ دانته» زیر نظر بزرگانی همچون فرانسوا ویلمن، ژوزف دانیل گینیو و کلود فوریِل، در سوربن عرضه کرد و سپس به پیشنهاد وی کرسی ادبیات بیگانه را نیز در این دانشگاه عهده‌دار شد. اوزانام در این رساله به مسئلۀ مهمی از منظر تاریخ تمدن، یعنی تأثیر دنیای اسلام در ادبیات قرون وسطی و رُنسانس پرداخت و این تأثیر را در کمدی الهی نشان داد. بلوشه نیز ثابت کرد که «منشأ کمدی الهی»، کتاب «اردوایرافنامه» است؛ زیرا در این کتاب نیز معراج هفت‌روزۀ ارداویراف پارسا به جهان دیگر و مشاهداتش در دوزخ، برزخ و بهشت توصیف شده است. او زمینۀ جالب توجه و مهمی برای مطالعۀ تأثیر ادبیات فارسی در ادبیات غربی برای رشتۀ نوپای ادبیات تطبیقی به‌وجود آورد و دنیای خاورشناسان را نیز متوجه مطالعات تطبیقی مرتبط با ادبیات فارسی کرد، به ‌طوری که خاورشناس اسپانیایی، آسین پالاسیوس هم به کرّات به کمدی الهی پرداخت و آثار مستند و متنوعی ارائه کرد.

بلوشه در ترجمه‌های آثار تاریخی مربوط به قرون وسطی، ادامه‌دهندۀ کارهای اتین مارک کاترمر بود. وی بخشی از جامع‌التواریخ رشیدالدین فضل‌الله را به فرانسه ترجمه و با عنوان تاریخ مغولهای ایران (۸۳۶م) منتشر کرد، لیکن موفق به ادامۀ کار بی‌نظیر خود نشد. او با استفاده از نسخ خطی متعددی که کتابخانه ملی پاریس موفق به گردآوری آنها شد، طرح چاپ متن فارسی جامع‌التواریخ را برای «اوقاف گیب»‌ فراهم آورد و برای این کار ابتدا مجموعه‌ای از دوازده تتبّع کوچک را با موضوعات گوناگون و بدون عنوان و صرفاً برای روشن کردن بعضی جزئیات تاریخی و فقه‌اللغه‌ای، با عنوان مقدمه‌ای بر تاریخ مغولها (۱۹۱۰)، منتشر کرد.

بلوشه در این مقدمه نحوۀ تقسیم‌بندی و چاپ آتی جامع‌التواریخ را در سه مجلد اعلام کرد: مجلد اول می‌بایست شامل قبایل ترک و مغول و نیاکان چنگیزخان و شرح زندگی وی باشد؛ مجلد دوم تاریخ جانشینان وی تا تیمور قاآن و هولاکوخان را در بر می‌گرفت؛ و مجلد سوم نیز شامل حکومت‌های غازان‌خان، سلطان اولجایتو و سلطان ابوسعید می‌شد. اما چون بخشی از مجلد دوم منتشر نشده بود (ایلیا نیکولایویچ برزین روسی در قرن نوزدهم بخشهایی از جامع‌التواریخ را منتشر کرده بود)، بلوشه ابتدا آن را تحت عنوان «تاریخ مبارک غازانی»، تاریخ مغولها (۱۹۱۱) منتشر کرد؛ اما جامع‌التواریخ ذیلی هم داشت که او با ارائه آن به صورت پیوست این چاپ، نشان داد که مؤلف واقعی آن شرف‌الدین علی یزدی است. بلوشه خیلی زود به‌ویژه به سبب فهرست‌هایی که تنظیم کرد، در مراکز خاورشناسی اروپا شناخته شد. محمد قزوینی که در این ایام در پاریس اقامت داشت، از همان آغاز تحقیقاتش در کتابخانۀ ملی این شهر با او آشنا شد و حتی به هنگام چاپ تصویرنامه‌ای تاریخ که نیاز به حواشی بسیار داشت، از راهنمایی‌های او سود برد و او را به ایران‌شناسان داخل کشور شناساند، اما با آنکه در نامه‌های خصوصی خود نظر مساعدی به او نداشت، پس از درگذشت او مقالۀ مبسوطی به او اختصاص داد. مجموعه آثار بلوشه مرجع مهمی برای ایران‌شناسان داخل و خارج کشور است.

پی‌نوشت‌ها:

۱- Blochet

 ۲- Houdas

 ۳- Darmesteter

۴- Ozanam

* دانشنامه زبان و ادبیات فارسی(با تلخیص و حذف منابع)

منبع: روزنامه اطلاعات