گزارش آیین رونمایی کتاب رزمنامۀ کنیزک

1396/10/30 ۱۱:۳۷

بنیاد فردوسی شاخۀ توس که سال‌ها پیش به همت شادروان دکتر توسی‌وند آغاز به کار کرد، با ارائۀ کلاس‌های آموزشی و تخصصی با رویکرد علمی و نیز انجام فعالیت هایی در زمینۀ بزرگداشت فردوسی و شاهنامه، نقش مهمی در معرفی و شناسایی ادب حماسی ایران داشته و دارد. در این سال ها که استاد جلال خالقی مطلق مدیریت این بنیاد را بر عهده گرفته اند، این فعالیت ها دو چندان شده و برگزاری کارگاه ها و نشست های تخصصی حماسه پژوهی با همکاری کانون فردوسی مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، این بنیاد را به مرجعی علمی برای پژوهش های تخصصی ادب حماسی دگرگون کرده است.

دبا / رقیه شیبانی‌فر: بنیاد فردوسی شاخۀ توس که سال‌ها پیش به همت شادروان دکتر توسی‌وند آغاز به کار کرد، با ارائۀ کلاس‌های آموزشی و تخصصی با رویکرد علمی و نیز انجام فعالیت هایی در زمینۀ بزرگداشت فردوسی و شاهنامه، نقش مهمی در معرفی و شناسایی ادب حماسی ایران داشته و دارد. در این سال ها که استاد جلال خالقی مطلق مدیریت این بنیاد را بر عهده گرفته اند، این فعالیت ها دو چندان شده و برگزاری کارگاه ها و نشست های تخصصی حماسه پژوهی با همکاری کانون فردوسی مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، این بنیاد را به مرجعی علمی برای پژوهش های تخصصی ادب حماسی دگرگون کرده است.

    یکی از این نشستهای علمی که در روز چهارشنبه 20 دی‌ماه 1396 در بنیاد فردوسی توس برگزار شد، جلسۀ باشکوه رونمایی از کتاب رزمنامۀ کنیزک (حماسه‌ای به زبان گورانی و روایتی از یادگار زریران) به کوشش دکتر آرش اکبری مفاخر بود. آیین رونمایی که قرار بود در اوایل آذرماه برگزار شود، به پاس بزرگداشت عزیزان زلزله‌زدۀ کرمانشاهی با 40 روز تأخیر انجام گرفت. این برنامه به مدیریت علمی جناب آقای دکتر جلال خالقی مطلق، مدیریت اجرایی سرکار خانم پروین خاکپور و همکاری استادان و اعضای بنیاد فردوسی توس و با حضور استادان برجسته‌ای چون سرکار خانم دکتر ژاله آموزگار و جناب آقای دکتر میرجلال‌الدین کزّازی برگزار شد و مورد استقبال گستردۀ دانشجویان، متخصصان، پژوهشگران و علاقه‌مندان ادب حماسی قرار گرفت که به دلیل همین استقبال پرشور متأسفانه بسیاری از دوستان علاقه مند نتوانستند در این جلسه شرکت کنند.

    جلسۀ رونمایی با قرائت قرآن و خواندن سرود ملی آغاز شد. آقای دکتر خیرآبادی، از استادان بنیاد فردوسی توس و دبیر این نشست، پس از خیر مقدم به استادان و دیگر حاضران از سرکار خانم دکتر فخر اسلام خواست تا پیام دکتر خالقی مطلق، مدیر بنیاد فردوسی توس و کانون فردوسی، را قرائت کند. دکتر خالقی در پیام خود با ابراز خرسندی از برگزاری این جلسه در سخنانی کوتاه دربارۀ ادب حماسی تلاش-های مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی را در تأسیس کانون فردوسی، چاپ این اثر و تدوین دانشنامۀ ادب حماسی ستودند. در پیام ایشان آمده¬بود:

    «برای این حقیر مایۀ شادی و سرفرازی است که کوشش او بی ثمر نماند و امروز در این مجلس گرامی از یکی از آثار حماسی به زبان کردی که عنوان رزمنامۀ کنیزک را داراست و به همّت دوست دانشمند و معاون کانون فردوسی آقای دکتر آرش اکبری مفاخر تصحیح و ترجمه و توضیح شده است، رونمایی می گردد. آقای دکتر مفاخر نخستین کسی است که دربارۀ چگونگی ارتباط دو شاخۀ شرقی و غربی حماسه های ایرانی بررسی علمی کرده اند و به‌ویژه مقالات و کتابهای ایشان در زمینۀ ادب حماسی کردی از اعتبار علمی بزرگی برخوردار است. من این توفیق بزرگ را هم به ایشان و هم به کانون فردوسی و هم به خواستاران ادب حماسی ایران تبریک می گویم».

    سپس آقای دکتر مفاخر، نویسندۀ کتاب رزمنامۀ کنیزک، گزارشی از مراحل مختلف کار و چگونگی تألیف کتاب ارائه داد. دکتر مفاخر ضمن سپاسگزاری از مدیر بنیاد فردوسی و همکاران ایشان، استادان و دیگر دوستان به سال شمار پژوهش خود در دوره‌ای 8 ساله (1387ـ 1395) اشاره کرد و به چگونگی گردآوری، بررسی و ارزیابی دستنویس‌ها و نحوۀ آغاز، ادامه و پایان¬یافتن پژوهش خود در طی این سال‌ها پرداخت. وی پس از معرفی مقالات علمی و تخصصی خود که با محوریت رزمنامۀ کنیزک در مجلات معتبر داخلی و خارجی چون نامۀ فرهنگستان، ایران‌شناسی (آمریکا) و ایران‌نامگ (کانادا) به چاپ رسیده بود، بخش‌های اثر برجسته خود را این‌گونه معرفی کرد:

    در مقدمۀ کتاب پس از معرفی و توصیف دستنویس اساس متن و دیگر دستنویس‌ها و روایتهای این حماسه و نیز معرفی زبان گورانی، شاخه‌ها و ادبیات آن داستان رزمنامۀ کنیزک با متن پهلوی یادگار زریران به دقت مقایسه و نکته‌های اصیلی از پیوند دو اثر مطرح شده‌است. همچنین خلاصۀ دقیق و گویایی از این داستان آمده که هم برای خوانندگان مفید و لذت‌بخش است و هم برای مطالعۀ تخصصی متن پیش‌زمینۀ مناسبی است. پس از مقدمه با روشی علمی متن شفاهی براساس تک‌نسخه و با ارائۀ صورت های نادرست متن اصلی در زیرنویس‌ها تصحیح شده و در فرجام پس از نقد و بررسی، متن با توجه به اصل «نویسۀ دشوارتر» پیرایش شده‌است.

     آوانگاری متن گورانی بخشی بسیار مهم از کار است که داستان را در ساختاری فرامرزی و زبانی مطرح می‌کند. برگردان متن از زبان گورانی به فارسی به شیوه‌ای روان و گویا ــ آن هم با پیچیدگی‌های خاصی که به دلیل ویژگی‌های شعر حماسی گورانی در متن وجود داشت ــ ویژگی منحصر به فردی در ارائۀ متن‌های غیر فارسی است. این ترجمه نشان می‌دهد که اصل داستان فراتر از یک متن شفاهی و گفتاری است. ساختار بیان سهل و ممتنع، تشبیهات و استعارات محکم، توصیف‌ها و اغراق های حماسی، تکرارهای بلاغی، جملات معترضۀ فنی و ... این اثر حماسی را با شاهنامۀ فردوسی پیوند می‌دهد. اگرچه بی‌گمان لطف این زبان ادبی در متن اصلی بیشتر است.

    یادداشت‌ها به عنوان بخش بنیادین پژوهش نه تنها راهگشای متن گورانی که یاریگر خواننده در فهم دیگر حماسه‌های ایرانی از جمله شاهنامۀ فردوسی است. در این یادداشت‌ها که از یک سطر تا 20 صفحه را در بر دارد، به گونه‌ای جامع و کامل و بنابر اقضای متن و تازگی مطالب فراهم آمده است. محور اصلی مطالب برپایۀ دستنویس‌های گورانی و روایت های حماسی غرب ایران است تا با پرهیز از تکرار، مباحث تازه‌ای برای پژوهشگران متخصص وجود داشته باشد؛ مثلاً یادداشت رستم که خود مقاله‌ای بسیار مفصل و بدون پیشینۀ پژوهشی است، با مطالعۀ دستنویس‌های بسیار فراهم آمده است. همچنین کمک به حل برخی از مشکلات متون ایران باستان و شاهنامۀ فردوسی با کمک متن گورانی در برخی یادداشت ها بسیار قابل توجه است.

    علاوه بر یادداشت‌ها، نمایۀ کتاب نیز در بردارندۀ نام‌ها، جای‌ها، واژه‌نامه و افعال فرصت خوبی برای پژوهش‌های زبان شناسی است. پیوست های کتاب راهنمای خوبی برای درک و دریافت کتاب، و کتابنامۀ مفصل با منابع بنیادی و اصیل مرجع مهمی برای کتاب‌شناسی در ادبیات حماسی ایران است. علاوه بر ویژگی‌های یادشده در رزمنامۀ کنیزک، چاپ و انتشار آن در مهمترین مرکز پژوهشی ادب حماسی کشور، کانون فردوسی مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، فرصتی مغتنم برای پژوهش‌های حماسی دیگر و مقدمه‌ای برای تدوین و تألیف دانشنامۀ ادب حماسی ایران است.

    با انتشار این متن، آگاهی خوانندگان از عشق و علاقۀ دیرین اقوام ایرانی غرب کشور برای دفاع از میهن و نیز وفاداری و فداکاری هم‌وطنان کرد، گوران، لر و ... دو چندان می‌شود. این اثر نشان می‌دهد که حماسه‌پردازان غرب ایران چگونه سرزمین‌های غربی را پارۀ تن و جگرگوشۀ ایران به شمار آورده و نسبت به نام ایران تعصب داشته‌اند. پس از این معرفی دکتر مفاخر سخنان خود را با سپاس ویژه از تلاش، همکاری و همراهی ویراستار کتاب؛ تشویق، پیگیری و راهنمایی¬های دکتر جلال خالقی مطلق و یاری و مساعدت جناب آقای کاظم موسوی بجنوردی در چاپ سریع و زیبای این اثر به پایان رساندند.

    پس از پایان گزارش دکتر مفاخر، سرکار خانم دکتر ژاله آموزگار به سخن پرداختند. ایشان نخست با اشاره به پیشینۀ غنی فرهنگی سرزمین ایران از شخصیت هایی چون فردوسی و ابن‌مقفع و نقش مهم و درخور آنان در بالندگی فرهنگ ایران یاد کرده و ماندگاری زبان فارسی را مدیون از خود گذشتگی و تلاش‌های چنین افراد و فرهنگی که آنان را به وجود آورده، دانستند. پس از آن با تأیید گزارش دکتر مفاخر و تحسین تلاش‌های وی در تألیف این اثر، انجام چنین پژوهش‌هایی را ــ در این وانفسای پژوهش‌های جدی آن هم از سوی جوانان  ــ کم‌نظیر خواندند و با اشاره به مقدمۀ کار، توضیحات یادشده به‌خصوص دربارۀ زبان گورانی را بسیار خوب و آموزنده، و بررسی و سنجش تشابهات و تضادهای یادگار زریران با متن گورانی را بسیار خوب، دقیق و کامل توصیف کردند. ایشان در ادامۀ سخنان خود به معرفی کوتاهی از یادگار و برخی روایت‌های آن چون سرودۀ دقیقی در شاهنامه، روایت پهلوی را شاعرانه‌ترین روایت یادگار زریران نامیده و بخش‌هایی از سخنان بستور در کنار پیکر پدر را از ترجمۀ خود خواندند:

            هلا داروَن                        جان دررفته‌ات را که در هم پیچید

            هلا گراز             پیراهنت را که در هم پیچید

            هلا سیمرغک                   باره‌ات را که در هم پیچید... .

    دکتر آموزگار با یادکرد این سخن از استادشان دکتر مجتبایی که «روزگاری رحم حکومت می‌کرد؛ زمانی بازو و اکنون روزگار خرد است»، داستان کنیزک را مربوط به دوران حکومت مردان خواندند که معمولاً زنان نقش پررنگی در حماسه‌ها نداشته‌اند. سپس در مقایسه‌ای کوتاه میان یادگار زریران و رزمنامۀ کنیزک به این نکته اشاره کردند که در یادگار زریران قهرمان‌ها معدود، اما همه دارای سرانجام هستند. سنت شاه‌کشی در داستان‌های کهن وجود ندارد و به همین دلیل است که اسفندیار ارجاسپ را نمی‌کشد. در یادگار نیز مانند رزمنامه نقش زنان بسیار محدود است و تنها از سه زن نام برده شده‌ که آن هم برای هدیه‌دادن آنان به مردان پیروز در میدان نبرد بوده‌است، اما نکتۀ قابل توجه در داستان گورانی وجود قهرمانان و حادثه‌های بسیار است که خواننده را با خود می‌برد و از این نظر با داستان یادگار زریران کم‌ارتباط به نظر می‌رسد.

    استاد در پایان سخنان خود بار دیگر به تحسین کار دکتر مفاخر پرداخته، نمودارها را بسیار زیبا و یادداشت‌ها را بسیاربسیار مفید خواندند و آرزو کردند که کاش این اثر آموزه‌ای برای جوانان دیگر شود. سپس با یادکرد تلاش و از خود گذشتگی ابن مقفع‌ها و فردوسی‌ها ــ که سند مهمی در اثبات فرهنگ پربار ایرانی است ــ از همه خواستند برای زدودن این باور اشتباه که «ما پیش از اسلام هیچ نداشتیم» آن هم نه با شعار که با دلیل تلاش کنند.

    پس از سخنان ارزشمند دکتر آموزگار، حاضران برای پذیرایی و استراحت مدتی کوتاه جلسه را ترک کردند. آغاز بخش دوم مراسم رونمایی با دوتار نوازی هنرمندانۀ استاد محمد یگانه همراه بود که بسیار مورد توجه قرار گرفت. ایشان بخشی از داستان رستم و سهراب را با نواختن دوتار روایت کرده و در ادامۀ هنرنمایی خود با اجرای سرودی شاد به کار خود پایان دادند.

    پس از آن دکتر کزّازی به سخنرانی پرداختند. موضوع سخنان ایشان ــ باتوجه به آنکه این رزمنامۀ «شگرف و شیرین» روایتی مربوط به زبان گورانی است ـ پیرامون کرمانشاه و گویش‌های مختلف این سرزمین و چگونگی شناخت فرهنگ باستانی ایران زمین بود. ایشان کرمانشاه را نمونه‌ای خُرد از ایران بزرگ نامیدند که ساختار فرهنگی کم‌‌نظیر و نشانه‌هایی شکوهمند از تاریخ و فرهنگ ایران را در خود دارد؛ از این رو «هر کس می‌خواهد ایران را بدانسان که می‌برازد، بشناسد، کرمانشاه را می‌تواند شناخت به شیوۀ آسان‌تر». سپس با اشاره به آیین‌های دیرینه و زبان‌ها و گویش‌های بسیار و متنوعی که در کرمانشاه رواج دارد، به ستایش این سرزمین پرداختند.

زادبــوم  من  است  کرمانشاه           گویدت پیرِ بر دل و جان، شاه

   گر شه شهرهای ایران او ست            زیبدش  نام  نغزِ  ایـرانشــاه

   استاد با یادکرد نمونه‌هایی از واژه‌های کهن و یافتن معنای آن‌ها برپایۀ برخی زبان های ایرانی به نقش مهم گویش‌ها در پژوهش‌های زبان شناختی و ریشه‌شناختی اشاره کرده و اهمیت شناخت و حفظ زبان‌ها و گویش‌ها را ـ برای حفظ و شناخت زبان پارسی ـ یادآور شدند. ایشان مرگ هر واژه در زبانهای ایرانی را ده‌ها و صدها بار اندوه‌بارتر از مرگ آدمیان دانسته و نسبت به خُرد و آسان پنداشتن این حادثۀ ناگوار هشدار دادند. دکتر کزّازی در پایان سخنان خود با اشاره به کتاب رزمنامۀ کنیزک، آن را کار پژوهشی شایان و نمایان خواندند که ــ چون دیگر پژوهش‌هایی از این دست ــ سود و ارزشی چندسویه دارد آنگونه که نه تنها در رزمنامه‌پژوهی که در اسطوره‌شناسی، زبان‌شناسی، مردم‌شناسی و شناخت شیوۀ زندگی نیاکان می‌توان از آن بهره‌ها برد.

   پس از سخنان ارزشمند استاد کزّازی، این مراسم با بریدن کیک و رونمایی از کتاب رزمنامۀ کنیزک ادامه یافت و در پایان حاضران با استادان و نویسندۀ کتاب عکس یادگاری گرفتند.