قدرت‌نمایی روی پلکان دانشسرای تهران

1396/10/26 ۱۰:۴۳

از ساختمان‌های قدیمی شهر تهران که افتتاح آن با میزبانی یکی از مهم‌ترین وقایع تاریخ معاصر ایران، یعنی مراسم کشف حجاب همراه بود، عمارت دانشسرای تهران در خیابان روزولت قدیم -شهید مفتح امروز- است که همچنان سردی و گرمی روزگار را در همهمه و شلوغی بخش مرکزی شهر به جان می‌خرد و به اینکه قدیمی‌ترین مؤسسه آموزش عالی زنده در کشور است، به خود می‌بالد.

مجید بجنوردی: از ساختمان‌های قدیمی شهر تهران که افتتاح آن با میزبانی یکی از مهم‌ترین وقایع تاریخ معاصر ایران، یعنی مراسم کشف حجاب همراه بود، عمارت دانشسرای تهران در خیابان روزولت قدیم -شهید مفتح امروز- است که همچنان سردی و گرمی روزگار را در همهمه و شلوغی بخش مرکزی شهر به جان می‌خرد و به اینکه قدیمی‌ترین مؤسسه آموزش عالی زنده در کشور است، به خود می‌بالد.

گرچه این عمارت در نزدیکی دروازه دولت و در ضلع شرقی خیابان مفتح، امروز به نام دانشگاه خوارزمی به فعالیت خود ادامه می‌دهد، ولیکن در ادامه دارالمعلمینی است که در سال 1298 خورشیدی، در زمان وزارت میرزا احمد خان بدر (نصیرالدوله) وزیر فرهنگ وقت و به ریاست ابوالحسن فروغی (برادر ذکاء الملک فروغی) تأسیس شد و از استادان برجسته‌ای همچون عباس اقبال آشتیانی، سعید نفیسی، بدیع الزمان فروزانفر، عبدالعظیم قریب، علی اکبر سیاسی و... بهره می‌گرفت.

به یاد آوریم پیشتر از آنکه دارالمعلمین مرکزی به‌عنوان یک نهاد آموزش عالی تأسیس شود، مدرسه دارالفنون و با محتوای یک مؤسسه آموزش عالی به همت امیرکبیر، صدراعظم ایران خواه دوران ناصری پدید آمد. اما این مدرسه نتوانست تا روزگار ما دوام بیاورد و شاهد آشفتگی‌های نظام آموزش عالی امروزین ما باشد!

اگر چه دارالمعلمین در طول تاریخ خود نام‌های متعدد داشته و بعدها به ترتیب به دارالمعلمین عالی، دانشسرای عالی، دانشگاه تربیت معلم و امروز هم به اسم دانشگاه خوارزمی نامی شده است و همچنین مکان دانشگاه بارها تغییر کرد و روزگاری ساختمان آن در خیابان شاه آباد بود و بعدها به تخت زمرد یا باغ قوام الدوله در خیابان شاهپور و بعد هم به باغ نگارستان در نزدیکی میدان بهارستان و... تغییر مکان داد؛ اما به لحاظ تاریخ تطور دانشگاه برآمده از همان دارالمعلمین مرکزی است که در اواخر دوران قاجار، با تصویب مجلس شورای ملی و با احساس نیاز روشنگران ایرانی به مواد و ابزار اولیه پیشرفت، یعنی تربیت استاد و معلم پدید آمد.

یکی از ساختمان‌های دانشسرای عالی عمارت هشتاد و یک ساله نزدیک دروازه دولت است که در نوشتار پیش رو آن را باز می‌رسیم. پیشتر از اینکه ساختمان دانشسرا در این مکان بر پا شود، زمین‌های آن، محل بازی فوتبال بود! چنانچه عیسی صدیق که در زمان ساخته شدن این عمارت، ریاست دانشسرا را به عهده داشته است درباره زمینی که به این بنا اختصاص داده شد می‌گوید: «بیرون دروازه دولت، زمین وسیع و مسطحی وجود داشت که متعلق به وزارت فرهنگ بود و شاگردان دوره سوم متوسطه در شمال شهر در آن فوتبال بازی می‌کردند.»

سید عبدالله انوار از استادان برجسته تهران شناسی نیز در گفت‌و‌گویی با نگارنده، روزگاری که در زمین‌های خاکی آنجا به همراه دوستان، فوتبال بازی می‌کردند را به یاد می‌آورد، چنانکه چند سال بعد همان بچه‌های کم سن و سال نظاره گر مراسم کشف حجاب شدند. به نظر می‌آید در آن سال‌ها، بیرون دروازه دولت زمین‌های وسیع به وفور یافت می‌شده است و زمین فوتبال مذکور یکی از همین زمین‌های وسیع بوده است. اما جرقه ساخت این عمارت در اسفند ماه 1312 و با تصویب قانون اجازه تأسیس دانشسراهای مقدماتی و عالی در مجلس شورای ملی زده شد. طبق این قانون، دولت مکلف بود که از اول فروردین ماه 1313 تا مدت پنج سال، بیست و پنج باب دانشسرای مقدماتی و یک باب دانشسرای عالی دخترانه در تهران و دیگر ولایات تأسیس کند؛ در نتیجه وزارت فرهنگ زمین بازی ذکر شده را به دانشسرای تهران اختصاص داد و در سال 1314 ساخت این عمارت به مهندسی نیکلای مارکف، معمار روس تبار مقیم ایران، آغاز شد.

معمار پر آوازه‌ای که آثاری نظیر دبیرستان البرز، مدرسه ژاندارک، اداره پست و تلگراف، مسجد فخرالدوله و... را در کارنامه خود دارد و بخشی از آبادانی تهران مدیون آثار اوست. با آغاز ساخت دانشسرا، با توجه به اینکه رضاشاه بر وزارت معارف جهت تهیه مقدمات «مراسم کشف حجاب» فشار می‌آورده است، این وزارتخانه نیز قصد داشت از این ساختمان تازه تأسیس جهت این امر و اعطای گواهی‌نامه‌های فارغ‌التحصیلان در مراسم کشف حجاب بهره بگیرد. ناگفته نماند پس از اقداماتی نظیر تقید مردم به استفاده از کلاه بین‌المللی و اجبار به استفاده از کلاه شاپو در اوایل سال 1314 به دستور شاه و همچنین اعلام مقرراتی در جهت محدودیت مجالس روضه خوانی و سوگواری در آن سال، زمینه برای یک قیام و تظاهرات در مشهد پدید آمد و به‌دنبال اعتراض وعاظ و بازاریان در روز 21 تیر 1314، تجمعاتی در مسجد گوهرشاد به وقوع پیوست که با واکنش سخت مأموران انتظامی همراه شد. در نتیجه وصول این اخبار به رضاشاه، آتش او برای انجام اقدامی برای سرکوب این قیام تندتر شد و بنابراین تمرکز خود را جهت کشف حجاب و ایجاد مراسمی نمادین برای آغاز این حرکت در نظر گرفت. با این مقدمه و فشاری که شاه به وزارت معارف در جهت تهیه مقدمات کشف حجاب می‌آورد، در ساخت این عمارت دانشسرا تعجیل شد.

با تأمل در برخی منابع می‌توان گفت که، ساختمان دانشسرا در بیرون دروازه دولت، از پیش برای این منظور رضاشاه و مراسم کشف حجاب برگزیده شده بود و در نتیجه، روند ساخت آن با سرعت به پایان رسید. این از تزئینات نسبتاً ساده دانشسرا که مارکف به نسبت دیگر آثارش در تهران به کار برده نیز قابل تأمل است. همچنین ساخت دانشسرا طبق گفته عیسی صدیق در سال 1314 آغاز شد و در دی ماه همان سال هم افتتاح شد!

به هر دیدگاه به نظر می‌آید که وزارت معارف این قصد را نیز داشته که روند ساخت دانشسراها را (که طبق قانون ظرف پنج سال باید بیست و پنج دانشسرا تأسیس می‌شد) را در این مراسم و در این ساختمان نوساز به عرض دید شاه بگذارد. با این مقدمات در روز چهارشنبه 17 دی 1314 مراسم آغاز کشف حجاب در عمارت نوساز دانشسرای تهران برگزار شد و برگ دیگری از تاریخ معاصر ایران در این عمارت ورق خورد. علی اصغر حکمت که خود از باشندگان این مراسم بود در گزارشی که از حضور رضاشاه، همسر و دو دختر او، شمس پهلوی و اشرف پهلوی در دانشسرا داده است، ما را از جزئیات این روز و چگونگی افتتاح دانشگاه باخبر می‌کند:

«بعد از ظهر هفدهم دی ماه که آسمان صاف و آفتاب درخشان و هوا در کمال اعتدال بود، در دو تالار فوقانی عمارت دانشسرای تهران مراسم پذیرایی به عمل آمد و رؤسای مدارس حالیه، خانم‌های مدیره دبستان‌ها و دبیرستان‌ها و دختران فارغ‌التحصیل در سالن شرقی حاضر بودند و در سالن غربی جمعی از رجال و هیأت وزیران و مدیرهای دبیرستان‌ها و صاحب منصبان عالیرتبه وزارت معارف قرار گرفتند».

پیش از آغاز مراسم، سرلشکر کریم بوذرجمهری (رئیس بلدیه تهران) به اتفاق وزیر معارف از دانشسرا و همه سالن‌های آن بازدید می‌کنند و گزارش خود را به دربار می‌رسانند. در ساعت سه و نیم بعداز ظهر اتومبیل شاه به صحن باغ دانشسرا وارد می‌شود و به اتفاق نخست‌وزیر و هیأت وزیران به سالن غربی راهنمایی شده و در آنجا برابر میزی بزرگ که دیپلم‌ها و جوائز حاضر شده بود قرار گرفته و بعد از آن رضاشاه دیپلم‌ها را به دست خود به یکایک مدیران آموزشگاه‌ها اعطا کرد. در تالار دیگر دانشسرا تمام خانم‌ها لباس متحدالشکل که عبارت از جامه بلند سورمه‌ای رنگ بود بر تن داشتند و همه نشان 6 گوشه مخصوص معارف را بر سینه خود نصب کرده و در صف منظمی ایستاده بودند. شاه نیز سخنانی دایر بر اهمیت مقام زن و تشویق آنها به برابری و هم شأنی با مردان بیان کرد که متن آن در تمام روزنامه‌های تهران و به تفصیل در مجله تعلیم و تربیت که نشریه رسمی وزارت معارف بود مندرج شد. شاه پس از بازدید از تمام اتاق‌ها و کلاس‌ها و کتابخانه و آزمایشگاه دانشسرا به بیرون رفته و مراسم به پایان رسید.

در آن روز به غیر از فرهنگیان، دختران شاه، تمام مدعوین با همسران خود بدون حجاب شرکت کردند که پیش از آن سابقه نداشت و بدین گونه دانشسرای تهران با میزبانی مراسم کشف حجاب، کار خود را رسماً آغاز کرد.

عمارت دانشسرا به‌عنوان یک بنای کمتر شناخته شده دوران پهلوی اول اگرچه در مهر ماه سال 1382 به ثبت ملی رسید و امروز نیز در حال مرمت و بهسازی است، توجه و عنایت بیشتر مسئولان مربوطه را به این بنا می‌طلبد، زیرا این ساختمان چه به لحاظ تاریخی و چه به لحاظ معماری در میان آثار شهر تهران کم نظیر است و از همه مهمتر خاطرات چندین نسل از دانشجویان این سرزمین را به همراه خود دارد.

منابع:

- باستان، نصرت الله. یادی از استادان دارالمعلمین عالی. یغما. شماره 160. آبان 1340

- حکمت، علی اصغر. 17 دی 1314. خاطرات وحید. شماره 18. فروردین 1352

- راستین، شادمهر. نگاه معماری: دروازه‌های قرن بیستم. آیینه خیال. شماره 7. خرداد 1387

- صدیق، عیسی. یادگار عمر. تهران: 1338. ج اول

- عاقلی، باقر. تاریخ ایران پس از اسلام. تهران: نامک. 1386

- محمدی، حسین. تاریخ دانشگاه. تهران: دانشگاه خوارزمی. 1392

- نوایی، عبدالحسین. دارالمعلمین عالی و پروگرام مدارس. تاریخ معاصر ایران. شماره 5. بهار 1377

-یغمایی، اقبال. علی اصغر حکمت سی و چهارمین وزیر معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه. آموزش و پرورش. شماره 75. فروردین 1353

منبع: روزنامه ایران