یاقوتِ سرخ؛ خرد، آتش میانجی و جان تحلیل بیتی از دیباچۀ شاهنامه بر بنیان باورهای ایرانی - شیعی

1396/10/16 ۱۰:۲۷

در بیتی از دیباچۀ شاهنامه، دربارۀ جوهر ِ آسمان آمده است: ز یاقوت سرخ است چرخ کبود / نه از آب و باد و نه از گرد و دود. مصراع دوم در بردارندۀ اندیشۀ مفسران اهل سنت است که آفرینش آسمان را از آب، باد، گرد (برق ِ لطیف حاصل از برخورد بخارهای دخانی) و دود (بخار آب) می انگارد که فردوسی آن را نمی پذیرد؛ اما او تحت تأثیر باورهای موجود در فرهنگ باستانی ایران و مذهب اسماعیلی، محتملاً آسمان (یاقوت سرخ) را در بیانی مجازی، گوهر ِ آتش پنداشته است

حمیدرضا اردستانی رستمی

چکیده: در بیتی از دیباچۀ شاهنامه، دربارۀ جوهر ِ آسمان آمده است: ز یاقوت سرخ است چرخ کبود / نه از آب و باد و نه از گرد و دود. مصراع دوم در بردارندۀ اندیشۀ مفسران اهل سنت است که آفرینش آسمان را از آب، باد، گرد (برق ِ لطیف حاصل از برخورد بخارهای دخانی) و دود (بخار آب) می انگارد که فردوسی آن را نمی پذیرد؛ اما او تحت تأثیر باورهای موجود در فرهنگ باستانی ایران و مذهب اسماعیلی، محتملاً آسمان (یاقوت سرخ) را در بیانی مجازی، گوهر ِ آتش پنداشته است. در نظر ایرانیان، آسمان از سنگ ساخته شده بوده و بنابر روایت شاهنامه، از برخورد سنگی به سنگ دیگر، آتش پدیدار گشته است؛ بنابراین، سبب آفرینش ِ آتش؛ یعنی سنگ (یاقوت سرخ) گفته شده و از آن، آتش اراده شده است. در یشت های اوستا نیز، آمده است که آسمان کاخی برساخته از گوهری آسمانی یا زیوری ایزدی (آتش) است. در روایت پهلوی نیز، بنیان آسمان از آتش، خود پدیدآورندۀ جان است؛ بنابراین می توان یاقوت سرخ (آتش) را مجازاً خرد و جان پنداشت که بنابر باور اسماعیلی، آفریننده و نگاه دارندۀ آسمان است. بر این باید افزود که ناصرخسرو اسماعیلی نیز، جوهر آسمان را از آتش می داند و مقدسی – معاصر با فردوسی -  به این که گروهی به آتشین گوهر بودن ِ آسمان اعتقاد دارند، اشاره کرده که فردوسی ِ محتملاً اسماعیلی نیز، می توانسته از این گروه بوده باشد.

مطالعات ایرانی، سال سیزدهم، بهار و تابستان 1393 شماره 25

دریافت مقاله

منبع: پرتال جامع علوم انسانی