1396/8/23 ۰۹:۰۷
نیرو و دوام فرهنگ ایران از جمله عناصر قوی و مؤثر در تغییر انگاره تاریخ در طی قرنهای متمادی بوده است. از نخستین روزگاران فلات پرشکوه ایران برای اقوام مهاجر که به سوی باختر میرفتند، گذرگاهی دلانگیز بود و نیز برای رهبران نظامی بزرگ سرمنزل و مقصدی غنی و پر ثروت به شمار میرفت.
معماری در دوره ایلخانان
نیرو و دوام فرهنگ ایران از جمله عناصر قوی و مؤثر در تغییر انگاره تاریخ در طی قرنهای متمادی بوده است. از نخستین روزگاران فلات پرشکوه ایران برای اقوام مهاجر که به سوی باختر میرفتند، گذرگاهی دلانگیز بود و نیز برای رهبران نظامی بزرگ سرمنزل و مقصدی غنی و پر ثروت به شمار میرفت. کشور ایران بارها بر اثر هجوم و غلبه بیگانگان چنان دستخوش ویرانی شد که ظاهرا امکان تجدید حیاتش هرگز متصور نبود؛ اما هر بار، پس از چنین آزمایش تلخی، فرهنگ آن از نو جان گرفت. مردمانی که به صورت انبوهی از مهاجران یا در صفوف ارتشهای پیروزمند به ایران قدم مینهادند، به ماندن در محیطی که در نظرشان از زادبوم خودشان دلرباتر مینمود، راغب میشدند. غالب اینان از استپهای خشک شمالغربی به ایران روی میآوردند. از این رو، روزگاری سلسلههای پادشاهی مهمی مانند هخامنشیان، اشکانیان، ساسانیان و در دوران اسلامی، سامانیان، صفاریان، بوییان، زیاریان و صفویه با تبار ایرانی در این سرزمین حکم راندند و شهرت جهانی بدان بخشیدند؛ روزگاری نیز سلجوقیان، غزان، خوارزمیان، ازبکان و مغولان، یعنی متجاوزانی، که خاک ایران را از سوی خاور پامال سم ستوران خود ساختند، با منش و خصال بیابانگردی در این دیار فرمانروایی کردند. هیچ یک از سلسلههای مهاجم نتوانستند تغییر مهمی در وجوه و خصایص فرهنگ و تمدن ایران به بار آورند. در عوض، طبقات حاکمه آنان سخت تحت نفوذ و تأثیر سنتهای هنری و ادبی ایران قرار گرفتند.
پس از آنکه مغولان به سرداری چنگیزخان و جانشینانش پهنه آسیا را درنوردیدند، سپاهیان و قبایل مغول در مناطقی بسیار دور از دریاچه بایکال، زادبوم اصلی خود، ماندگار شدند. جنگجویان مغول با یورتهای خود، یعنی چادرهای گنبدیشکل از نمد یا پوست جانوران با چهارچوبی خمیده و قابل حمل و نقل، سفر میکردند، در هر جا که چراگاهی مناسب برای اسبانشان وجود داشت، ماندگار میشدند. اینان مدتهای دراز پس از اقامت در ایران، به زندگی بیابانگردی خود ادامه دادند. مغولان متاع فرهنگی و فکری ناچیزی با خود به ایران آوردند و در برابر ثروت عظیم و درخشان هنر، معماری و ادبیات ایران که در زمان ایلخانان به سر حد کمال رسید، چیزی نداشتند که به مردم این دیار تقدیم کنند.
در حوزه معماری، غالب بناهایی که در این دوره بنیاد یافت، ساخته دست مردمان بومی این سرزمین است که در روزگار آرامش داخلی، بدون توجه به فرمانروای زمان، آنها را بنا نهادند. سلسله ایلخانان تا اواخر دوران فرمانروایی خود شخصا به معماری عنایت چندانی نکردند و به عبارت دیگر، شخصا برای ایجاد یا بنای ساختمانهای جدید یا تصرف آنها پیشقدم نگشتند. اقدام آنان محدود به صدور احکام و فرمانهایی بود که وزرای ایرانی آنان تهیه میکردند. به موجب این فرمانها میبایست در گوشه و کنار مملکت بناهایی با مقیاس وسیعتر و مفصلتر از امکانات و منابع جوامع محلی ساخته میشد. این فرمانروایان تا اواخر دوره ایلخانی، فقط مدتی محدود در کاخهای شهری خود به سر بردند و در عوض دربار خود را به اقتضای فصل، در جلگههای گرمسیر یا دامنههای کوهستانهای سردسیر برپا میداشتند و در زیر چادرها و خیمهها یا در آلاچیقها میآرمیدند؛ ولی آخرین فرمانروایان مهم این سلسله، رغبت شخصی واقعی به طرح نقشه و ایجاد ابنیه تاریخی مهم ابراز داشتند و این موجب شد که در سبک معماری سراسری ایران وحدتی کلی به وجود آید. در ساختن این بناهای عظیم از نقشههای ساختمانی آن روزگار، ولی به مقیاسی وسیعتر از همه کوششهای روزگار پیش استفاده شد.
بزرگی این بناها این نیاز را پیش آورد که هنرمندان و معماران خبره از سراسر کشور به کار دعوت شوند. بدین ترتیب حتی پس از برافتادن قدرت ایلخانان، سبک عالی معماری از میان نرفت، بلکه در ایالات و گوشه و کنار مملکت دوام یافت و گستردهتر شد و زمینه را برای فعالیتهای ساختمانی عظیم اوائل قرن پانزدهم زیر فرمانروایی تیموریان، فراهم ساخت.
نگارگری
در عرصه هنرهای دوره ایلخانی، به جز معماری، رتبه نخست از آن کتابآرایی است. ظهور «خط محقق» که یکی از اساسیترین عوامل تزئینی کتیبههای ایلخانی است، تحت تأثیر کتابان و تذهیبکاران موصل و بغداد و رسمالخط درشت بر روی برگههای بسیار بزرگ کاغذ بغدادی است.
هنر نگارگری در دوره ایلخانیان مغول فراز و نشیبهای فراوانی را میگذراند تا اینکه بتواند به تمام معنا شیوههای التقاطی را با بستر اصیل خود در آمیزد و هنری را به نمایش بگذارد که مبین فرهنگ ایرانی باشد.
هلاکوی مغول در سال ۶۵۵ق به بغداد حمله کرد او سرسلسله دودمان ایلخانیان است. « با شروع دوران حکومت غازان خان یکی از شاهان ایلخانی در سال۷۰۳ق شاهان این دودمان به اسلام گرویدند و در پایتخت کمابیش دائم خود، تبریز مستقر شدند. علاوه بر تبریز، مراغه، سلطانیه و بغداد از دیگر شهرهای مهم ایلخانیان بود.» در جریان فتوحات مغولان، نگارگری ایران وارد مسیری انتقالی گردید؛ زیرا علاوه بر حفظ پیوندهای گذشته خود با سنتهای تصویری ایرانی، مخصوصا دوره سلجوقی، گونهای نوآوری که حاصل التقاط فرهنگ شرق دور بود نیز به نگارگری ایران تزریق گردید.« از نمایندگان مهم عنصر ایرانی ـ اسلامی در دربار ایلخانیان مغول، خاندان رشیدالدّین فضلالله بودند؛ زیرا آنها در حفظ فرهنگ و هنر ایرانی در نزد مغولان به جد و جان میکوشیدند.»
رنگهای به کار برده شده در نگارگری این دوره، تحت تأثیر سنتهای پیشین ایرانی و التقاط با شیوههای مغولی و چینی هستند. در برخی نسخههای مصور تأثیر رنگگذاریهای مغولی و چینی بیشتر است، به گونهای که قسمتهایی از تصاویر، رنگ گذاری شده و قسمتهایی بدون رنگ هستند و اغلب با رنگهایی که دارای تنوع کمتری هستند اجرا گردیدهاند، اما در گروهی دیگر از نسخههای این دوره ردپای رنگگذاری دورههای مانوی و سلجوقی دیده میشود.
اما طاقهای بالاخانههای مقبره اولجایتو به میزان زیادی وامدار نقش صفحههای سرلوح و صفحههای نقش فرشی این قرآنهاست. نقاشیهای سبک بغداد آثارالباقیه ابوریحان بیرونی مورخ ۷۰۷ق که به نظامهای تقویمی، رصدخانه مراغه توجه شده است و نیز دائرهالمعارفها و رسالههای مصوری نظیر مونس الاحرار فی دقائق الاشعار جاجرمی همگی گواه علاقمندی مغولان به علوم است.
کتابشناسی
۱- روبرتو اسکارچیا، اماکن هنری ایران؛ ترجمه: یعقوب آژند، تهران، مولی، ۱۳۷۶٫
۲- عباسعلی تفضلی، تاریخ هنر و معماری اسلامی از دوره مغول تا پایان دوره قاجار؛ مشهد، سخن گستر، ۱۳۸۷٫
۳- پوپ، آرتور، و دیگران، سیری در هنر ایران؛ ترجمه: پرویز ناتلخانلری، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۰٫
۴- لکپور، سیمین؛ کاوشها و پژوهشهای باستان شناسی دره شهر، تهران، ۱۳۸۹٫
۵- مرتضایی، محمد؛ گزارش مقدماتی نخستین فصل کاوشهای باستان شناسی در محوطه جرجان، گزارش باستانشناسی ۳، تهران، ۱۳۸۳٫
۶- گدار، آندره؛ معماری، ایرانشهر، سازمان یونسکو، تهران، ۱۳۴۲، ج ۱٫
۷- دونالد ویلبر، معماری اسلامی ایران؛ ترجمه: عبدالله فریار، تهران، ۱۳۴۶٫
۸- شیلا بلر، معماری ایلخانی در نطنز؛ ترجمه: ولیالله کاووسی، تهران، فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۸۷٫
منبع: روزنامه اطلاعات
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید