دخالت‌های هژیر در انتخابات، جبهه ملی را شکل داد / دکتر اسماعیل عین‌الله‌زاده

1396/8/2 ۰۹:۴۵

پیدایش روحیه ملی یا اندیشه ناسیونالیسم ایرانی در گستره تاریخ معاصر ایران تأثیرات زیادی بر فضای سیاسی ایران نیز گذاشت. گرچه تاریخ پژوهان بر این باور هستند که هموار شدن این راه در تاریخ سیاسی ایران ریشه در «برخورد‌های فکری ایرانیان تحصیلکرده، با فرهنگ و تمدن غرب و آشنایی با آثار سوء نفوذ استعمارگرانه کشورهای خارجی بویژه روسیه تزاری و انگلستان در ایران و اخذ امتیازات عدیده اقتصادی و سیاسی که با توجه به حق کاپیتولاسیون ایران را مشابه یک کشور مستعمره قرار می‌داد»، دارد

به بهانه سالگرد تشکیل جبهه ملی

پیدایش روحیه ملی یا اندیشه ناسیونالیسم ایرانی در گستره تاریخ معاصر ایران تأثیرات زیادی بر فضای سیاسی ایران نیز گذاشت. گرچه تاریخ پژوهان بر این باور هستند که هموار شدن این راه در تاریخ سیاسی ایران ریشه در «برخورد‌های فکری ایرانیان تحصیلکرده، با فرهنگ و تمدن غرب و آشنایی با آثار سوء نفوذ استعمارگرانه کشورهای خارجی بویژه روسیه تزاری و انگلستان در ایران و اخذ امتیازات عدیده اقتصادی و سیاسی که با توجه به حق کاپیتولاسیون ایران را مشابه یک کشور مستعمره قرار می‌داد»، دارد و همچنین ‌خواهان «کاسته شدن نفوذ اجنبیان، ‌انجام اصلاحات اجتماعی و اعمال کنترل نهاد انتخابی بر اعمال دربار مستبد» بود. نهضت ملی ایران فرآیند بلند مدت اقتصادی-اجتماعی تاریخ معاصر ایران است که از قرن نوزدهم آغاز شد و در طول تاریخ حیات خود دچار تحولاتی شده است. باید افزود که ناسیونالیسم ایرانی در بطن خود یک نوع مقابله در خود داشت برای برخورد با «دیگری» و اثبات موجودیت «خود». این مبارزه ملی که در اصل دارای تمامی عناصر یک حرکت مخالف با حضور خارجیان بود به شکل یک حرکت مردمی برای تغییر ساختار سیستم سیاسی درآمد. وقایع تاریخی مهمی نیز در شکل‌گیری نهضت ملی دخیل بودند که مورخان بر این باورند که «نطفه شکل‌گیری این گروه به وقایع مربوط به انتخابات شانزدهمین دوره مجلس شورای ملی بازمی‌گردد. دخالت هژیر، وزیر دربار در جریان برگزاری انتخابات دوره شانزدهم مجلس شورای ملی اعتراض‌های بسیاری را از سوی گروه‌ها و چهره‌های سیاسی موجب شد. از آن جمله گروهی نوزده نفره از نخبگان و روزنامه‌نگاران بودند که با محوریت دکتر محمد مصدق در اعتراض به دخالت‌های دولت وقت در ۲۲ مهرماه ۱۳۲۸ در کاخ مرمر متحصن شدند. متحصنان خواسته خود را لغو انتخابات تا تعیین دولتی بی‌طرف برای برگزاری و نظارت بر برگزاری انتخابات آزاد اعلام کردند. هر چند این تحصن به سرانجامی نرسید ولی مقدمات تأسیس جبهه ملی را فراهم کرد. چندی پس از پایان تحصن، متحصنان در منزل مصدق جمع شدند. آنچنان که گفته می‌شود در این جلسه که روز ۲۱ آبان ۱۳۲۸ برگزار شد، سیدحسین فاطمی در سخنانی پیشنهاد تشکیل ائتلاف جبهه ملی را داد و به این ترتیب جبهه ملی ایران به رهبری محمد مصدق تشکیل شد.»

«جبهه ملی اول به‌عنوان پیشرو و الگو برای جنبش‌های انقلابی دیگر از سال 1320 به‌دنبال بحران اشغال متفقین در ایران به رهبری دکتر مصدق تشکیل شد. جبهه اساس فعالیت خود را مبارزه با بی‌عدالتی و اجرای قانون اساسی در دولت پهلوی قرار داد، .اما اختلاف و انشعابی که در جبهه به‌دنبال اختلاف  و شناخت‌نداشتن  ایدئولوژیک به وجود آمد باعث انحلال این جنبش شد و ملی‌گرایان را در یک انزوا فرو برد.در همین زمان اعضای سابق جبهه ملی به‌دنبال به وجود آمدن فضای باز سیاسی تجدید فعالیت کردند و توانستند فکر تجدید جبهه ملی دوم راعملی کنند و در سال 1339 تأسیس جبهه ملی دوم را اعلام دارند و در قالب آن به مبارزات سیاسی خود ادامه دهند.» علاوه بر دکتر مصدق، نام افرادی چون احمد ملکی مدیر روزنامه ستاره، محمدحسن کاویانی، کریم سنجابی، احمد زیرک‌زاده، عباس خلیلی مدیر روزنامه اقدام، عمیدی نوری مدیر روزنامه داد، سیدعلی شایگان، شمس‌الدین امیرعلایی، سیدمحمود نریمان، ارسلان خلعتبری، آیت‌الله غروی، ابوالحسن حائری‌زاده، حسین مکی، مظفر بقایی، عبدالقدیر آزاد، محمدرضا جلالی نائینی مدیر روزنامه کشور، سیدحسین فاطمی مدیر روزنامه باختر امروز و مشاراعظم در هیأت مؤسس ۱۹ نفره جبهه ملی ایران به چشم می‌خورد.

اساسنامه و آیین‌نامه جبهه ملی

چنین بود:

ماده 1. جبهه ملی از هیأت مؤسس و دسته‌های مختلف ملی که طرفدار تأمین عدالت اجتماعی و حفظ قانون اساسی هستند تشکیل می‌شود.

ماده 2. مؤسسان اولیه، هیأت مدیره جبهه ملی را تشکیل می‌دهند و دسته‌های مختلف ملی هر یک نماینده‌ای تعیین می‌نمایند که از اجتماع آنها هیأت مدیره شورای جبهه ملی تشکیل می‌شود ولدی الاقتضاء نمایندگان مختلف شهرستان‌ها نیز که اعتبارنامه آنها را هیأت مدیره تصویب کرده باشد در شورا شرکت می‌کنند.

ماده 3. هدف جبهه ایجاد حکومت ملی به‌وسیله تأمین آزادی انتخابات و آزادی افکار است.

ماده 4. هیچ فردی نمی‌تواند مستقیماً عضو جبهه ملی بشود و عضویت افراد مشروط به این است که عضو جمعیتی باشند که آن جمعیت سمت وابستگی جبهه ملی را تحصیل کرده باشد.

در جریان نهضت ملی شدن صنعت نفت، جبهه ملی ایران نیز نقشی محوری داشت. در همین دوران بود که با پیوستن حزب ایران و سازمان پان‌ایرانیسم، حزب پان‌‌ایرانیست به رهبری پزشکپور، نهضت خداپرستان سوسیالیست به رهبری حسین راضی و محمد نخشب، حزب ملت ایران به رهبری داریوش فروهر، حزب جامعه مسلمانان مجاهد، نیروی سوم و بعد‌ها برخی از هواداران خلیل ملکی، جبهه ملی به مهم‌ترین سازمان سیاسی ملی‌گرای ایران آن دوران تبدیل شد.

با آمدن رضاشاه و حکومت فرزندش، اندیشه تفکیک دین از سیاست شدیداً مورد تأکید قرار گرفت اقدامی که به نادیده گرفتن یکی از نیروهای قدرتمند واجد پایگاه اجتماعی گسترده انجامید و مخالفت‌های بعدی این گروه با عنایت به قدرت تجهیز و بسیج قابل توجهش به انقلاب اسلامی سال 1357 ه. ش انجامید. نهضت ملی در این دوران که خود را پرچمدار ناسیونالیسم می‌دانست پس از کسب قدرت سیاسی با بی‌توجهی به یکی از گروه‌های واجد پایگاه اجتماعی نیرومند روحانیت و درک‌نکردن حساسیت موقعیت سیاسی، مخالفی بر حلقه‌ مخالفانش افزود و پایه‌های قدرت خود را هر چه بیشتر تضعیف نمود. عاملی که در سقوط دکتر مصدق در جریان کودتای 28مرداد 1332 ه. ش بسیار مؤثر بود.

جبهه ملی در بیست و پنجم اسفند ماه 1328 برنامه خود را به شرح زیر اعلام کرد:

مخالف با قرارداد گس-گلشائیان، حفظ و حراست از آزادی فردی و اجتماعی و اینکه برای عملی شدن برنامه خود از هر فرصتی که دست داد در اجرای مواد چهارگانه زیر دریغ ننمایند:

1. اصلاح قانون انتخابات تا اینکه نمایندگان حقیقی مردم انتخاب شوند.

2. تجدید نظر در قانون مطبوعات تا جراید بتوانند وزیران خائن و دزد را به جامعه معرفی کنند و دولت هم نتواند قبل از محاکمه آنها را توقیف و مدیر آنها را زندانی کند و ضرب و جرح بر آنان وارد سازد.

3. تجدید نظر و اصلاح حکومت نظامی تا دیگر دولت‌ها نتوانند با این حربه هر روز مخالفان خود را تهدید کنند و اگر کسی زبان به انتقاد گشود او را بدون محاکمه ماه‌ها و سال‌ها بازداشت نمایند.

4. تغییر اصل 48 قانون اساسی تا وکلا بتوانند آزادانه اظهارنظر کنند و مجلس در معرض تعطیل و انحلال قرار نگیرد.

منابع  در دفتر روزنامه موجود است.

منبع: روزنامه ایران