تاریخ‌ باغ‌های ایرانی

1396/7/24 ۱۰:۳۶

تاكنون درباره مفهوم باغ در فرهنگ و تاریخ ایران آثار مختلفی منتشر شده كه «گفت‌وگو در باغ» شاهرخ مسكوب از مشهورترین آثار در این زمینه به‌شمار می‌رود. باغ در سنت ادبی ایران نیز نقشی مهم داشته است. اما «تاریخ باغ و باغ‌سازی در ایران»، آن‌طور كه از عنوان اصلی و فرعی‌اش هم برمی‌آید، بیش از هرچیز به تاریخ باغ در ایران مربوط است.

 
 
«تاریخ باغ و باغ‌سازی در ایران» با عنوان فرعی تحلیل و بازخوانی باغ و باغ‌سازی به روایت متون و اسناد تاریخی عنوان كتابی است از غلامرضا جمال‌الدین كه به‌تازگی توسط نشر روزنه به‌چاپ رسیده است.

 
 تاكنون درباره مفهوم باغ در فرهنگ و تاریخ ایران آثار مختلفی منتشر شده كه «گفت‌وگو در باغ» شاهرخ مسكوب از مشهورترین آثار در این زمینه به‌شمار می‌رود. باغ در سنت ادبی ایران نیز نقشی مهم داشته است. اما «تاریخ باغ و باغ‌سازی در ایران»، آن‌طور كه از عنوان اصلی و فرعی‌اش هم برمی‌آید، بیش از هرچیز به تاریخ باغ در ایران مربوط است.  این كتاب به تعبیری در پی «بازشناسی و بازخوانی مجدد سیمای باغ اسلامی ایران» است. نویسنده كتاب در بخشی از پیشگفتارش نوشته: «سالیان درازی است كه تحقیقات قابل‌توجهی در زمینه باغ و باغ‌سازی ایران و مطالعه این پدیده در برهه‌های مختلف تاریخی منتشر می‌شود. این پژوهش‌ها چه در قالب كتاب و مقاله، و یا چه در قالب كنفرانس و همایش، همگی به نحوی در جستجوی شناخت و یا بازآفرینی باغ‌های این سرزمین هستند. بااین‌حال، در بسیاری از این پژوهش‌ها، تكرار ملال‌آور یافته‌های برخی محققان در قالب و سخنی نو و درواقع، یافته و نظریه سایر محققان را بدون هیچ تامل و تحلیلی بر سر زبان آوردن، و ترویج آن در كتب و مجلات گوناگون، سبب عدم تصویر صحیح و روشنی از باغ شده است. در یك‌سو، گروهی از محققان و پژوهشگران به تكرار بی‌بنیاد نظریه‌های تكراری و كسل‌آور باغ ایرانی مشغول هستند، و در یك سوی دیگر از داستان، گروهی در پی گریز از واقعیت‌های تاریخی باغ، صرفا در پی عرش را به فرش بافتن یا قائل به حقیقت‌های جاودان و بی‌زمان برای باغ می‌باشند. بیشتر یافته‌ها و نتایج منتشرشده در باب سنت باغ و باغ‌سازی از گونه سخن انشایی بوده است، یعنی سخن از باغ آن‌گونه كه باید باشد نه آنگونه كه واقعا در تاریخ بوده و هست. بنابراین در بیشتر این پژوهش‌ها، از دیدگاه‌ها، عقاید، آرزوها و خیالات نویسندگان در باب باغ سخن رفته است نه از خود چیستی واقعی باغ و جریان حقیقی آن در طول تاریخ.» «تاریخ باغ و باغ‌سازی در ایران» كتابی است در هجده فصل اصلی یا آن‌طور كه نویسنده كتاب نوشته، در هجده روضه. او فصل‌‌بندی اصلی كتاب را با عنوان روضه و عناوین فرعی آن‌ها را با عنوان چمن نامیده و این نامگذاری را با توجه به دو كتاب «ارشادالزراعه» ابونصر هروی و «روضات الجنات فی اوصاف مدینه هرات» معین‌الدین محمد زمچی‌اسفزاری انجام داده است. به‌این‌ترتیب این كتاب در ١٨ روضه و ١٤٨ چمن، به جنبه‌های گوناگون باغ و باغ‌سازی، از معرفی و بررسی باغ‌های تاریخی دوره اسلامی تا نظام كالبدی و كاشت و آرایش گیاهان، و جنبه‌های عملكردی و معنایی باغ‌های این دوره می‌پردازد. در بخشی از كتاب كه به باغ‌های قزوین در دوره صفویه اختصاص دارد می‌خوانیم:‌ «در سال ٩٥١ ه.ق یعنی ١١ سال قبل از انتقال قطعی پایتخت، شاه طهماسب اقدام به ساخت باغ سعادت‌آباد كرد. باغ در ناحیه‌ای به نام زنگی‌آباد واقع شده بود. پلان باغ به شكل مربع بود و در میانه این باغ، عمارت،‌ تالارها، ایوان‌ها و حوض‌هایی ساخته شد.
سردر باغ بسیار مرتفع بود و با كاشی‌های الوان تزیین شده بود. در بالای سردر، برج كبوتری (كبوترخانه‌ای) ساخته شده بود.»