1396/7/2 ۰۷:۵۵
خط و حساب سیاق روش حسابداری دیوانی یا دولتی است که تاریخ حسابداری جهان را به عصر هخامنشیان می رسناند. که تدوین دفاتر دخل و خرج با به کار گیری این علم توسط دیو انسالاران دفتر استیفا صورت می گرفت. که در امپراتوری وسیع ساسانی ساختار منظم و تخصصی خط ریاضیاتی را برای نخستین بار پی ریزی گردید.
جناب آقای عبدلی آشتیانی لطفا در باره سیاق و حسابداری در ایران و کشورهای پیرامون توضیح بفرمائید؟
در واقع سیاق : سیستم اداری- دیوانی رمزی و پیچیده ای بود، که کلیه محاسبات،عملیات بودجه نویسی و تخصیص منابع، کُد گذاری، برات نویسی تا دخل و خرج های ساده تجاری را شامل می شد. و در نهایت دخل و خرج ممالک، ایالات، ولایات یک امپراتوری را در بر می گرفت.
قلمرو وسیع حوزه سیاق امپراتوری های هخامنشی، ساسانی، عباسی، سلجوقی، ایلخانی، صفوی، عثمانی، و قاجار را از هند و پاکستان و آسیای صغیر، آناتولی، شامات، و مصر و حتی در مسیر جاده ابریشم را در بر می گرفت.
کلیه محاسبات مستوفیان و تجار در قلمرو فرهنگی ایران بزرگ تا سال 1307 خورشیدی با سیاق ضبط و ثبت می گردید. و شیوه ای نگارش آن کاملا رمزی و با ساختار پیچیده که تنها مستوفیان و اهل دفتر به رموزن آن آگاهی داشتن. و سایر افراد جامعه از این رموز اطلاع نداشتند و نگارش آن توسط افراد خبره و اهل فن صورت می گرفت. که به آنها مستوفی می گفتند که خود آنها دارای درجات مختلف بودند.
تعریف خط و حساب سیاق چیست ؟
مجموعه علاماتی که به روش حسابداری قدیم برای ثبت ارقام نقدی و جنسی بکار برده می شد که دارای 54 نشانه برای نقد و 54 نشانه برای جنس قرار داده اند. این نشانه ها از راست به چپ نوشته می شود و هیچ شباهتی به ارقام ریاضی ندارد. خط سیاق دارای حروفی مدّی بی نقطه و رمزی است که ترکیب خط و حساب با هم و تواما ن است. در این روش صفر وجود عینی ندارد اما در محاسبه نقشی مانند سایر ارقام را دارد و امکان دخل و تصرف در آن غیر ممکن است. در قرون گذشته از پیشرفته ترین روش محاسبه و حسابرسی در بودجه نویسی و محاسبات تجاری و بازرگانی بوده است و بخش بزرگی از تاریخ مالی ایران با این خط نوشته و محاسبه گردیده است.
از جه دوره ای عملا سیاق از سیستم اداری ایران حذف شد و آیا بعد از آن باز هم سیاق مورد اقبال عموم جامعه قرار داشت یا نه؟
سیاق اداری از سال 1307 خورشید در دوره رضا شاه متوقف شد و عملا بودجه نویسی به این روش صورت نگرفت اما باز هم مشاهده می شود که کتاب های آموزش سیاق و نامه نگاری چاپ و نشر آن باز هم ادامه دارد بطوری که چاپ کتاب « احس المراسلات و احسن المحاسبات » شیخ علی آقا فروهمند که از سال 1303 قمری در دوره ناصرالدین شاه قاجار اولین نسخه آن چاپ سنگی می شود و کتاب درسی مکاتب و مدارس بوده با تغییراتی تا سال های بعد بطور پی در پی تجدید چاپ می شود. و ما چاپ 23 آن را در سال 1317 خورشیدی در دست داریم. نکته جالب آن این است که این چاپ « با تایید وزارت معارف و صنایع مستظرفه که در دفتر انحصار تحت نمره 211 ثبت گردیده و ممهور به مهر وزارت معارف » است. و در مدارس تدریس می شد. مکتبخانه با وجود مدارس دولتی در این دوره بسیار قدرتمند و مورد اقبال عموم بوده است که یکی از دروس مهم و اصلی انها تدریس سیاق بوده است.که البته مدرسین همین مکتب خانه ها بعدها معلمین مدارس دولتی می شوند که سابقه تاریخی آن همراه با عکس و اسناد در آشتیان 1310 خورشیدی تا 1320موجود است که ربطی به بحث ما ندارد.
این بدان معنی است که درست از که بودجه نویسی و برات نویسی دولتی با این خط صورت نمی گرفته اما وزارت معارف که خود یک وزارتخانه دولتی بوده به چاپ کتاب سیاق مشتاق بوده و حتما جامعه هم بدان تمایل داشته که این کار صورت می گرفته است. در واقع به نوعی سیاق از انحصار دولت و دیوان خارج شده و در دست رس عموم قرار گرفته بوده و تجار و کاسباهای خرده پا هم تمام محاسبات خود را به سیاق انجام می دادند. نمونه بارز آن در دست رس بودن دها هزار دفاتر صورت حساب تجاری در سراسر ایران است که ما آمار درستی از میزان آن نداریم و وجود تجار و بازاریانی است که هم اکنون هم بعد از گذشت سالها به این خط می نویسند و محاسبه می کنند. برای نمونه 4 نفر از این تجار محترم که هم اکنون در بازار آشتیان مشغول تجارت هستند و به سیاق می نویسند نمونه دست خط و عکس آنها را در کتاب:« سیاق، تاریخ، آموزش، دیوان سالاری و ریاضی حسابداری» معرفی و شرح حال ایشان آورده شده تا مشخص شود که سیاق پس از گذشت هزارها در تاریخ این مملکت حضور عینی دارد.البته حضور آن بسیار کم فروغ است اما حیات دارد و این نشان از فرهنگ و تمدن شکوهمند به دارازی تاریخ این کشور بزرگ و عزیز است. که همه ما باید بدان افتخار کنیم.
استاد آشتیانی به چه دلایلی فرا گیری سیاق و آموزش آن بعد از گذشت دقیقا 88 سال که بطور رسمی از سیستم دولتی ایران خارج شده احساس می شود با توضیحاتی که حضرتعالی فرمودید، ایا خط و حساب سیاق را نباید مرده یا یک مریض در حال احتضار که نفس های اخر را می زند به شمار آورد؟
نوشتن سیاق و تحریر آن در نزد تجار و بازاریان رو به پایان است و آخرین بازماندگان آن در سراسر ایران زیاد نیست هر جند آمار درستی از کسانی که به این خط محاسبات تجاری انجام می دهند نداریم.
اما تکلیف میلیون ها سند در آرشیو ملی، کتابخانه های تخصصی و مجموعه های شخصی که با سیاق نوشته شده و تا اکنون باز خوانی، تدوین و تحلیل نشده چیست؟
تکلیف و سرنوشت دقیق بودجه نگاری هر ساله عصر قاجار تا رضا شاه که بطور منظم نوشته شده و تا اکنون پژو هشگران و مورخان از آن کوچکترین اطلاعی ندارند یا اگر دارند بسیار کلی و سطحی است چه خواهد شد چه کسی باید انها را باز خوانی و در دست رس پژوهشگر و تاریخ نویس قرار دهد؟
اطلاعات و گزارش های دخل و خرج و میزان مالیات به دیوان و سیستم اداری طی قرون گذشته را باید در این اسناد و کتابچه های دخل و خرج و بودجه سالانه،ماهانه، وحتی روزانه بطور دقیق ملاحظه کرد. کوچکترین روستا ها و قراء و حتی رجال محلی و منطقه ای که هیچ مورخی نه گزارش کرده ونه حتی کسی از آن خبردارد در این اسناد بطور مشخص و با جزئیات ثبت و ضبط است برای نگارش تاریخ ملی که به اطلاعات ریز تاریخی و جغرافیایی نیازمندیم به باز خوانی این اسناد نیازمندیم.
یا تدوین تاریخ تجارتی ایران در قرون گذشته بدون بازخوانی اسناد تجاری و صورت حسابها، براتها، بیجک ها و مراسلات تجاری و صورت مظنه جات اجناس ممکن و میسر نیست.
به دلایل ذکر شده و دها دلیل دیگرکه باعث اطاله کلام می شود. آموختن و فرا گیری و خواندن خط و حساب سیاق امری ضروری،لازم، حیاتی و اجتناب ناپذیر است. به عبارت دیگر آموزش علم سیاق از لوازم و ابزار قدرتمند سند شناسی و سند خوانی و تاریخ نگاری و پژوهش های تاریخی است. اسنادی که در ساختار اداری حکومت های کذشته با سیاق آمیخته است که تعداد انها کم هم نیست و اسناد مالی تجارتی دوره های مختلف لازم و ضروری و واجب است.
حتی آمار نفوس و سرشماری و نظامیان و قشون و لشکریان دوره قاجار و دها مورد دیگر را می توان از این اسناد و کتابچه ها یی که با خط سیاق نوشته شده استخراج کرد و به مورخان و پژوهشگران داد تا تحلیل درست و واقع بینانه ای از بخش مهمی از تاریخ کشور داشته باشند.
عملیات بودجه نویسی و تعیین دخل و خرج و در یک کلام سیستم اداری و مالی انطور که شما فرمودید در دست مستوفیان بوده و به نظر می رسد که این دیوان سالاران از جایگاه مهم و قابل اعتنایی در سیتم های حکومتگر گذشته برخوردا بودند آیا تا اکنون ساختا رو نوع سلسله مرات دسنگاه استیفا مشخص و معلوم شده است و وظایف هر یک از کارکنان دفتر استیفا چگونه تعریف شده است؟
دفتر خانه مبارکه استیفا از مهمترین بیوتات سلطنتی است که کار خاص آن تدوین بودجه و دخل و خرج کشور و حتی ضرب سکه توسط معیر الممالک صورت می گرفت که شخص وی از ارکان دفتر استیفا بوده است. اگر کار کرد این دفتر را امروز بخواهیم دریابیم که با کدام سازمان و وزارت خانه همخوانی دارد به نظر می رسد که باید« وزارت اقتصاد و دارائی، بانک مرکزی و سازمان برنامه و بودجه » را بطور خلاصه و البته در طرح کوچکتر با دفتر خانه استیفا در عصر ناصرالدین شاه می توان مقایسه کرد.البته بنده نمی دانم چقدر این مقایسه علمی و دقیق است.چون کارکرد و سازمانهای ذکر شده در امروز را بنده اگاهی کامل ندارم و کار کرد سازمانی آنها را به درستی مطلع نیستم.
اما مراتب مستوفیان و سلسله مراتب آنها در عصر قاجار و خصوصا دوره ناصرالدین شاه بدین شکل است که:
تعداد کل مستوفیان ممالک محروسه 112 نفر هستند که از این تعداد 41 نفر در دفتر خانه مبارکه استیفا مشغول کارند و رجوع دفتری دارند که در راس انها مستوفی الممالک و معاون وی وزیر دفتر قرار داردند. در مرتبه بعد تعداد 7 نفر مستوفی درجه اول به شمول خطاب جنابی به ترتیب عبارت است از:
1.وزیر داخله که محاسب طهران و گمرک و چاپارخانه و رختدارخانه است
2. مستوفی محاسب خزانه و ضبط اسناد خرج
3.مستوفی لشکر و زرگر خانه و صندوقخانه
4.مستوفی و وزیر طهران که معاونت اداره تهران یا دارالخلافه با او بوده است
5.مستوفی و محاسب مملکت آذربایجان
6. مستوفی حرمخانه
7.مستوفی و برات نویس کل بیوتات
مستوفیان درجه دوم 14 نفر
مستوفیان درجه سوم 13 نفر
مستوفیان درجه چهارم 5 نفر
مستوفی سایر ادارات ولایات که فقط گزارش مالی به دفتر استیفا می دادند و در دفتر خانه سمت و مسولیتی نداشتند 71 نفر بودند که درجات استیفای انها ازین قرار بوده:
مستوفی درجه اول که به القاب مخصوص نائل شدند 5 نفر مستوفیان درجه دوم 9 نفر مستوفیان درجه سوم 28 نفر مستوفیان درجه چهارم 16 نفر
مشتوفیان مامور به ولایات محروسه 13 نفر بودند
که جمع انها 112 نفر میباشد که حقوق و مواجب خانواری هر کدام ازانها بطور کامل و مشخص از هریک از ولایات نقد و جنس انها معلوم بوده است.
این نکته ضروری است که بدانیم درجات استیفا چهار مرتبه بوده و دریافت هر کدام یک از انها حداقل ودر کمترین زمان ممکن 4 سال طول می کشیده و این زمان برای هریک از افراد متفاوت بوده و بستگی به صداقت و لیاقت انها داشته است. بعنوان مثال کسی که سر رشته دار کل آذربایجان بوده درجه استیفای او از نوع دوم بوده است. البته در باب درجات مستوفیلن کتابی با همکاری دوستان در دست تهیه و اماده شدن برای چاپ است و فکر میکنم تا اول مهر عرضه شود ساختار دقیق دفتر استیفا و درجات و سلسله مراتب مستوفیان در آن به صورت مشروح و دقیق توضیح و تفسیر شده است.
اخیرا اثر ارزشمند شما در حوزه اموزش سیاق که برای آن بسیار زحمت کشیدید و وقت بسیاری را صرف نوشتن و مستند سازی آن کردید به نام « سیاق/تاریخ، آموزش، دیوان سالاری و ریاضی حسابداری » منتشر گردیده است لطفا در باره این اثر و چگونگی تدوین آن توضیح دهید؟
تدوین و نگارش این کتاب مدت پنج سال بدون وقفه و مستمر طول کشید و می نوان گفت که اکثر کارهای پژوهشی و تحقیقی دیگر را بخاطر تالیف ان کنار گذاشته شد و با لطف خداوند کار به نتیجه رسید و در دست رس همگان قرار گرفته است. این کتاب به کمک اسناد و نسخه خطی های کتابخانه مجلس و اسناد تدوین گردیده است و البته از سایر مراکز کتابخانه ای و اسنادی دیگربه قدر ضرورت مورد استفاده قرار گرفته است در واقع به نظر می رسد بخش بزرگی از اسناد و نسخه های مورد استناد برای اولین بار در قالب کتابی با این مشخصات مورد استفاده و بازخوانی و مقابله قرار گرفته است.همچنین در بخش اسناد تجاری سیاق اکثر اسناد از اسناد تجاری بازار آشتیان است بنظر یک مورد در باره اسناد سیاق هندی بود که ریشه در سیاق ایران دارد و مربوط به دوران قاجار و حکومت ناصری و مظفری بود که دوست بزرگوارم جناب آقای مهندس منوچهر لطفی اسکن آن را دراختارم گذاشت و در بخش 32 « سیاق هندی،نقد و جنس و اوزان آن ».مورد استفاده قرار گرفت که اطلاعات فوق العاده در باره اوزان هند و من شاهی برای اولین بار از این اسناد استخراج شد که در قالب جدول مفصل توضیخ داده شد.مابقی اسناد از( اسناد تجاری و مجموعه های شخصی و شرعی و عرفی اشتیان )، نسخه های خطی و اسناد کتابخانه مجلس و جداول و متن کتاب « کوششی در آموزش خط سیاق » نوشته استاد صفی نژاد مورد استفاده و استناد قرار گرفته است.
در کتاب شما جداول بسیاری ترسیم شده است که در کمتر کتابی این حجم از جداول مختلف دیده می شود آیا ترسیم این تعداد جدول لازم بوده است؟
البته در کتاب جداول بسیاری برای سهولت در یادگیری و بیان راحتر مطالب استفاده شده که بسیاری از آنها کاملا ابتکاری و جدید است و فکر می کنم بیش از یکصد و پنجاه جدول و شاید بیشتر باشد که با همفکری استاد صفی نژاد و سایر دوستان که تعدانشان بسیار است ترسیم گردیده است در واقع ساختار کتاب ترکیبی از نسخه خطی، اسناد، توضیح و تفسیر ریاضی، جداول، تعریف و اصطلاحات فنی سیااق واژه نامه القاب و اشخاص در دوره قاجار، اصطلاحات شرعی در اسناد و فرامین و احکام و.. شاید بتوان گفت در مجموع دانشنامه سیاق و دیوان سالاری است در یک کلام.
کتاب سیاق حضرتعالی دارای دوجلد و بالغ بر 1270 صفحه است، این کتاب داری جند بخش است و ایا لازم بود این حجم صفخات برای کتاب آموزش باشد؟
این کتاب شامل 39 بخش کاملا مجزا و تفکیک شده، و بخش های : پیوست، ملحقات و نمایه ها است استاد جواد صفی نژاد مقدمه مفصل برای کتاب نوشتند و شما در مقدمه خودتان از راهنمایی های و استفاده بردن از کتاب :« کوششی در آموزش خط سیاق »ایشان بسیار سخن گفتید، استاد علاوه بر اینکه در سیاق ید طولایی دارند که نمونه آن نوشتن کتاب سیاق برای اولین بار به روش امروزی است. « پدر قنات ایران » هم هستند نظر ایشان در باره کتاب حضرتعالی چه بوده است؟
استاد جواد صفی نژاد علاوه بر اینکه دانشمند و محقق توانمندی است که در سطح بین المل به کارهای ایشان در حوزه مردم شناسی و منو گرافی اشنایی کامل دارند. در دانشگاهای داخل و خارج کشور شناخنه شده هستند از نظر اخلاقی و انسانی مردی بزرگوار و قابل احترام فوق العاده هستند که این بعد شخصیت ایشان برای بنده بسیار آموزتده و بی نظیر بود و طی مدت دوسال و اندی که حضوری و تلفنی وقت گرانقدرشان را در اختیارم قرار دادند. با روی گشاده و باز در جهت رفع نواقص و اشکالات کتاب به حضورشان می رسیدم. با دقت و وسواس کم نظیر در بهتر شدن و برطرف کردن نواقص با دلائل منطقی و علمی کمک های پیوسته و ایدهای بسیا ر مبتکرانه در جهت بهتر ارائه شدن کتاب گوشزد می کردند که تمام انها را بنده بی کم و کاست به اجرا می گذاشتم و چون تجربه اولین نوشتن کتاب سیاق به سبک امروزی را داشت.این اندوخنه گران بها را در اختیار بنده قرار داد و حاصل کتاب سیاقی است که معرف حضورشما هست. اگر کتاب :« کوششی در آموزش خط سیاق» استاد صفی نژاد را جلد یک آموزش سیاق بدانیم کتاب :« سیاق / تاریخ، آموزش،دیوان ساتلاری و ریاضی حسابداری » را باید جلد دوم کتاب استاد صفی نژاد باید دانست چرا که تکمیل کنده یکدیگر هستند. بی تردید کتاب سیاق استاد صفی نژاد الگویی بی نظیری است که هر شخصی که به تدوین و تحقیق در باره سیاق در آینده بپردازند باید بدان حتما استناد و الگو برداری کنند. از نکات مهم و توصیه های استاد ترسیم جداول مختلف بود که در ساده کردن مطالب سنگین کناب کمک بسیاری برای خوانندگان و پژوهشگران است. بدون جداول متعدد و بسیار کتاب، تدوین کتاب با دشواری های بسیاری همراه بود که این مهم با راهنمایی های ایشان بسیار قابل فهم و ساده سازی شد.
بنده بسیار خوش شانس بودم که در محضر این استاد بزرگوار بسیار آموختم و با کمک و هم فکری ایشان کتاب بسته و عرضه شد.البته پشتیباتی های فکری و معنوی ایشان در طول همکای هرگز فراموش نا شدنی است.استاد جواد صفی نژاد را علاوه بر « پدر قنات ایران » هستند.بسیار در پراکندگی و گسترش سیاق موثر بودن چرا که اولین فرد ی در ایران بودند که کتاب آموزش سیاق را به زبان امروزی به رشته تحریر در آورد و سیاق را به جامعه علمی و پژوهشی کشور معرفی و تدریس کرد. و دیگران به تاسی از ایشان و حضور در کلاسهای وی به تدریس و اموزش پرداختند. کتاب ایشان هم اکنون هم یکی از مراجع مهم در تدریس آموزش سیاق به شمار میآید.
از کارهای خلاقانه ایشان در تدوین و به روز کردن ارقام نقد و جنس در سیاق «جدول ابتکاری ارقام نقدی و جنسی سیاق » است. و این شیوه برای اولین بار از ابداعات مبتکرانه استاد صفی نژاد بوده که اشکال نقد وجنس را به روش نُه تایی در 10 ستون برای نقد و 8 ستون برای جنس به شکل عمودی ترسیم کردند که بعدها این جداول به شکل افقی ترسیم گردید. این روش را می توان شاهکار استاد صفی نژاد در فرموله کردن و امروزی کردن سیاق به شمار آورد که بنده هم از این جداول به شکل خام و پر شده جهت کلاسهای آموزش سیاق استفاده می کنم. که بسیار در انتقال و یادگیری ارقام سیاق در اموزش موثر است. ارزوی توفیق، سلامتی، بهروزی و حسن عاقیت را از پروردگار بزرگ برایشان خواستارم.
در قسمت ملحقات کتاب مقاله ای است با عنوان:« تاریخ شناختی حسابداری سیاق در ایران باستان » نوشته دکتر فرهنگ جهانبخش که اطلاعات فوق العاده دست اول و علمی ذر باره تاریخ سیاق در ایران قبل از اسلام است که مقاله ای بسیار قوی،علمی، و مبتکرانه است که برای اولین بار ریشه های سیاق را بساز علمی در فرهنگ ایران را بیان می کند نظر شما در این باب چیست؟
حضرتعالی به نکته بسیار خوب و قابل تاملی اشاره کردید این مقاله توسط دوست بسیار گرامی استاد صفی نژاد جناب آقای دکتر فرهنگ جهانبخش نوشته شده و اتفاقا به خود استاد ایشان تقدیم کردند در واقع یک رساله ای است از تاریخ سیاق که در آن تاریخ سیاق را در ایران برای اولین بار با استناد به منابع کتابخانه ای ( لاتین – فارسی) و ساختار درونی سیاق فاضلانه و عللمانه برای اولین باراز دوره هخامنشیاتن و پیشتر تا سقوط ساسانیان تدوین وبه نگارش در آورده است. ود ر آن اثبات کرده است که سیاق یک دانش کاملا ایرانی است. و بنده از این بابت بسیار خوش بخت بودم که این رساله در کتاب سیاق بنده برای اولین بار در اختیار محققان قرار گرفت. البته جای این مقاله در قسمت ملحقات قطعنا نیست. اما به دلایلی که لزومی به توضیخ نیست به اخر کتاب منتقل شد که حتما در چاپهای اینده در ابتدای جلد اول یقرار خواهد گرفت. در واقع تاریخ سیاق در این مقاله مفصلا عالمانه و فاضلانه برای اولین بار تدوین وتثبت گردیده است. دنباله این مقاله هم در کار مشترکی که با جناب دکتر جهانبخش داریم که اتفاقا آن هم در باره سیاق است مفصلا در کتاب آینده ما چاپ خواهد شد که تاریخ سیاق از دوره اسلامی یعنی از سقوط ساسانیان تا پایان مشروطه و تا خروج از سیستم اداری توسط ایشان تدوین می گردد که کمک بسیاری به تاریخ کلی سیاق که دانش دیوان سالاران ایران در همیشه تاریخ بوده خواهد کرد. دکتر جهانبخش چون خود ریاضیات را بسیار خوب و علمی بلد هستند و در تاریخ و منابع شناسی کتابهای تاریخی ید طولایی دارند از عهده این کار بخوبی بر خواهند آمد و در اینده این تحقیق جامع برای اهل پژوهش بسیار راهگشا خواهد بود
در واقع تدوین کتاب را می توان به جرات گفت که در بسیاری از موارد از نسخه های خطی و اسناد دست اول و بکر برای اولین بارو از سر چشمه در واقع گرفته شده و تفسیر و باز خوانی گردیده است. گزارشهایی از معرفی کتابها کلاسیک سیاق در پژوهشهای دیگر بی تردید آمده است اما این نسخه ها در اکثر قریث به اتفاق م.ارد بازخوانی نشده بود ومورد دقت نظر کمتری قرار گرفته بود ه است. بازخوانی این مدارک ارزشمندم برای اولین بار در کتاب صورت گرفته است.و بنظر می رسد که تا بحال سابقه نداشته است یا اگر مواردی بوده بنده از آن بی اطلاع هستم.
اساتید د یگری هم در تدوین کتاب به یاری شما آمده اند؟
دوست عزیز و بزرگوارم جناب اقای دکتر سید حجت الحق حسینی، استاد اختر فیزیک و نجوم دانشگاه خواجه نصرالدین طوسی در بسیاری از مباحث و چینش کتاب و همچنین ویراستاری فنی و تخصصی ان کمک بسیار نموده و راهنمایی های ارزنده فرمودند. بدون هم فکری ایشان تدوین و مرتب کردن این کار بسیار سخت و دشوار بود. البته ایشان به دفعات کتاب را ویراستاری فنی نمودند. کمک ایشان بسیار راه گشا و ارزنده بود. جا دارد از این بزرگوار که بدون کوچکترین چشم داشت به یاریم امد کمال تشکر و سپاسگزاری را داشته باشم. ارزوی توفیق و سربلندی در همه امور زندگی از خداوند بزرگ برایشان آرزومندم.
اسناد مورد استفاده شده در کتاب خصوصا بخش سیاق تجاری آن بخش اعظم آن یا قریب به اتفاقش از اسناد تجاری بازار آشتیان است ایا دلیل خاصی مد نظر بوده است؟
شاید مهمترین دلیل آن در دست رس بودن و تنوع بسیار جالب و شناحت کافی و وافی از شخصیت های و تارخ تجاری آشتیان هم در این مورد بی تاثیر نبوده است. و اشراف بر این اسناد طی سالها گذشته بوده است. جمع آوری اسناد سیاق از دوران نوجوانی از خانواده خودم شروع شد. چون اسناد خانوادگی بسیاری نزد مرحوم پدر نگهداری می شد وخودش هم در سیاق بسیار استاد بود و کلیه محاسبات کارگاه آهنگری سنتی خود را با آن می نوشت،بنده هم علاقه مند شدم و سایر دوستان مرحوم پدر هم در بازار آشتیان با حساب سیاق آشنا کامل و کافی داشتند و تقریبا تمام انها بدون استثنا محاسبات تجاری را با سیاق انجام می دادند. در نتیجه از همان زمان به فکر جمع آوری اسناد سیاق از دوستان پدر افتادم اما از حدود 25 سال قبل که به شکل حرفه وارد عرصه تحقیق و پژوهش شدم این اسناد و مدارک بسیاردیگر که دوستان و همشهریانم در اختیارم قرار دادند به کار آمد و بسیاری آز انها را مدون و چاپ کردم مضاف بر این اسناد یکی از پدر بزرگهایم بنام « میرزا علی مستوفی دیوان اعلی » که در دارالسلطنه تبریز از مستوفیان بوده هم در قالب اسناد خانوادگی به دستم رسید که خود این مسئله در گرایش به سیاق و سند بی تاثیر نبود.
اینده آموزش سیاق را در مراکز علمی و دانشگاهی چگونه می بینید؟
بسیار امیدوار کننده اما باید راه کاری پیدا کنیم تا مراکز علمی و پژوهشی و دانشگاههای علوم انسانی و تاریخ و حتی مردم شناسی و حسابداری به اهمیت تدریس سیاق و اسناد تاریخی در دانشگاها پی برده و تصمیم گیران بزرگواراین مراکز آموزش عالی به این مهم پرداخته که حداقل یک واحد یا هرچه صلاح بدانند بعنوان واحد اختیاری در دروس بگنجانند. تا علاقه مندان خودش را پیدا کند. البته صحبت های بنده در حد نظر است و نمی دانم چقدر می تواند تاثیر داشته باشد.اما این اراده در بین دانشجویانی که طی این سالها توفیق داشتم کلاسهای کارگاهی آموزشی را در مراکز علمی و کتابخانه ای برگزار کنم شاهد بودم که اگر بتوانیم سیاق را علمی و فرموله شده و امروزی در اختیار آنها قرار دهیم حتما جایگاه ویژه خود را در مراکز علمی باز خواهد کرد و اینده روشنی را برای آن می توان متصور بود. شاید این انتقاد بیشتر متوجه خودمخلص بوده باشد تا دانشجویان و علاقه مندانی که در کلاس کار گاهی حضور پیدا کرده اند.شاید نتوانسم یا ندانستم که اگاهی و اطلاعات خود را به روز کنیم. و هر روز با مطالعه و اطلاعات بیشتر بتوانیم به زبان ساده و بی تکلف برای طالبان این علم کهن و قدیمی مطالب را در اختیار شان قرار دهیم.حتمنا ایراد به بنده وارد است تا علاقه مندان و دانشجویان طالب این دانش.
بی شک و حتما کتاب را در معرض نقد و برسی قرار خواهیم داد و این کار را چندین بار با اساتید خبر و اهل فن در معرض قضاوت علمی قرار می دهیم تا نقاط ضعف و اشکالات آن برطرف شود. بدون نقد و برسری به نظر کار تدوین کتاب جایگاه و پایگاه علمی ندارد. و بنده سخت بدین کار اعتقاد دارم. حاصل این عمل هر چه باشد در چاپهای بعد در اصلاح آن اقدام می شود..... از نقد عالمانه و البته فاضلانه با طیب خاطر استقبال کرده آن را قدر دانسته و بر صدر می نشانم.
ایا در باره سیاق باز هم می توان کتابهای دیگر تالیف و عرضه کرد؟
حتما و بدون شک علاقه مندان و پژوهشکران جوان دیگر در اینده بی شک به این کار مبادرت خواهند کرد و نواقص را برطرف خواهند کرد بنده شک ندارم این کار عملی و شدنی است.اگر بخواهیم در پی گسترش این دانش ایرانی و افتخار امیز باشسم چاره ای نیست تا آینکه سیاق را از انحصار و تیول فردی خارج کرده و در دست رس همگان به سادگی و بدون پیچیدگی مصنوعی عرضه کنیم و علاقه مند ان به فراگیری آن را نترسانیم.بنده در یکی از کلاسهایی که اخیرآً برگزار شد تنها فقط با آموزش حدوداً 12 ساعته دانش جویان در پایان کلاس اعداد 7 رقمی سیاق نقد و جنس می نوشتند و این نشان دهنده اسنعداد و توانایی دانشجویان ماست هر چه ما در آموزش ساده تر و بی تکلّفتر بیان مطلب کنیم. زودتر به گسترش سیاق خوانی و فراگیری آن کمک می کنیم.
ایا کتاب تالیفی شما تمام موادر در سیاق را بیان کرده است و مطلبی هست که بیان نشده باشد در باب ساحتار و سیستم آن؟
توانایی بنده در تالیف کتاب سیاق و سوادم همین اندازه بود و بیشتراز این زورم نرسید. دیگر پژوهشگران جوان و با استعداد و عاشق کار در اینده نواقص را برطرف و به گسترش سیاق کمک خواهند کرد. اما کی و چه زمانی این را آینده مشخص خواهد کرد.در اینده بدون شک با نظرات و اید های خلاق روبرو خواهیم یود. همچنان که بنده از کتاب سیاق استاد جواد صفی نژاد الگو گرفتم و از نظرات راهگشای وی و سایر دوستان دانشگاهی و غیره استفاده کردم و حاصل ان است که معرف حضور شما است. البته در ساحت علم نه ادعایی است و نه غروری همواره انسان در حال یادگیری و حل مجهولات است و پایانی برای آن متصور نیست چرا که ذات علم بی نهایت و پایان ناپذیر است. برای نمونه از هنگام تکمیل کتاب تا اکنون که حدوداً دو ماه می گذرد مطالب بسیار دیگری در موضوع سیاق یافته شد که موضوعات کاملا نو و بکر است که اگر فرصت و زمان بود می توانست یک بخش دیگر به کتاب اضافه کند. ممکن است در آینده برای آموزش و خواندن سیاق برنامه کامپیوتری نوشته شود. کسی نمی داند با امکانات و هوش جوانان امروزی این کار نتنها ناممکن بلکه شدنی است البته بنده مکانیسم این کار را نمی دانم در واثع سواد آن را ندارم ولی بنظر امکان پذیر است.
***
این مصاحبه پیش از این در وب سایت کتابخانه مجلس شورای اسلامی منتشر شده است و هم اینک با اندکی تغییرات در پایگاه خبری نسخ خطی (بساتین) بازنشر شده است.
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید