احمد پاکتچی: نبایدانگاره ها را به لغات تنزل دهیم

1395/12/10 ۰۹:۲۳

پاکتچی، عضو هیئت علمی مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی گفت: نباید انگاره ها را در حد لغات تنزل دهیم، این نگاه نوعی نگاه تقلیل گرایانه و فاجعه بار معنایی است.

پاکتچی، عضو هیئت علمی مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی گفت: نباید انگاره ها را در حد لغات تنزل دهیم، این نگاه نوعی نگاه تقلیل گرایانه و فاجعه بار معنایی است.

 نشست «انگاره در مطالعات قرآن پژوهی» عصر روز گذشته در تالار شهید مدنی دانشکده الهیات دانشگاه تهران برگزار شد.

تحت سیطره انگاره ها هستیم

در ابتدای این نشست که مدیریت آن را حمیدرضا نمازی پزشک، پژوهشگر فلسفه و اخلاق و همکار گروه اخلاق حرفه‌ای در دانشکده الهیات دانشگاه تهران برعهده داشت احدفرامرز قراملکی، نویسنده کتاب «قدرت انگاره» و مدیرگروه اخلاق حرفه ای دانشگاه تهران گفت: به یک معنا ممکن است بشود گفت که کتاب حرف تازه ای ندارد و در پی کشف همان چیزی است که فروید بدنبال آن بوده است. آن هم اینکه علت اصلی رفتارها و باورهای ما چیست؟ خود من هم مدت ها به این موضوع اندیشیده ام که چه عواملی برروی رفتارها، باورها و اندیشه های من تاثیرگذار است.

وی افزود: به عقیده من همه ما تصاویر یا image هایی در ذهن داریم که می توان گفت نوعی تصویر یا نقاشی خارج از علم تصور است. این نقاشی ها، داوری، باورها و موضع گیری های ما را رقم می زند. این تصاویر یا image  و یا انگاره ها را ما نمی بینیم ولی تحت سیطره شان هستیم. بنده در این کتاب توضیح دادم که انگاره چیست؟ چگونه در ذهن ما شکل می گیرد؟ تاثیر انگاره ها در زندگی ما چیست؟ و سوالاتی از این قبیل.

پس از این توضیح کوتاه، علی اکبر ناسخیان دیگر نویسنده اثر و دانشجوی دوره دکترای فلسفه اسلامی توضیح کوتاهی درباره کتاب داد و گفت: وقتی دانشجوی دوره فوق لیسانس بودم یک سوال خیلی ذهن من را به خود مشغول می کرد و آن هم اینکه ما در نهادهای اجتماعی با الگوی مشترک رفتاری مواجه می شویم علت این الگوها چیست؟ پس از مدتی پاسخ آن را در خیال پیدا کردم. مثلا اینکه چطور می شود آدم ها در مدرسه یک خیال و رفتار مشترک دارند ولی در بیمارستان یک رفتار یا خیال مشترک دیگر دارند. در همان  زمان آثار فارابی را مطالعه کردم و ذهنم به سمت خیال مشترک و تاثیر خیال بر رفت. پس از این سیر تفکر نزد دکتر قراملکی رفتم و این موضوع را با ایشان درمیان گذاشتم و باهم به این نتیجه رسیدیم که این موضوع باید در قالب یک طرح گسترده در همه ساحت های روانشناسی، اخلاق و.. مطرح شود و خب حاصل کار کتابی شد که مشاهده می کنید.

ناسخیان افزود: در طول کار متوجه ویژگی های خاصی از دکتر قراملکی شدم اول اینکه برای کار وقت و یا به اصطلاح مایه می گذارند، دوم اینکه دقت بسیار بالایی دارند و سوم هم اینکه تجربه کاربا ایشان برای من به مثابه یک کارگاه آموزشی و کلاس درس بود.

نگاه تاریخی به انگاره ها داشته باشیم

احمد پاکتچی، عضو شورای عالی علمی مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق از دیگر سخنرانان این همایش بود. وی گفت: یکی از مسائلی که در حوزه نوشته های علوم انسانی وجود دارد این است که تعدادی از اساتید وقتی دست به قلم می برند درخواست ماخذ را توهین به خودشان تلقی می کنند در عوض برخی هم نگاه بیش از اندازه مستندگرایانه دارند و خب این نوع نگاه می تواند مانع تولید فکر هم شود؛ آثار قراملکی و کتاب قدرت انگاره حدتعادل و حدوسط این موضوع را رعایت کرده یعنی درعین حال که ماخذ آن معلوم است در عین حال بخش قابل توجهی اش حاصل فکر نویسنده است. علاوه براینکه کتاب کاملا ویژگی ارتباطی یا  communicative  دارد و گویی نویسنده مخاطب را جلوی خودش می دیده است.

وی افزود: قراملکی، انگاره را معادل مفهوم  image قرار داده است در حالی که وضعیت خود کلمه image  هم مشخص نیست و صحبت های مختلفی درباره آن شده است. بنده وقتی کتاب را می خواندم تا حدزیادی یاد طرز فکر روس ها و آلمان ها افتادم. در زبان آلمانی واژه bild  و در زبان روسی  izobrazheniye (اُبراز) معنی تصویر و ساختن این ها را می دهد. یکی از نویسندگان معروف روسی در کتابش نوشته هنر، فکرکردن با اُبرازهاست به عبارتی می توان گفت به عقیده او هنر، کارکردن با انگاره هاست. تا آن زمان خیلی ها فکر می کردند ما با کلمات فکر می کنیم درحالی که بخش مهمی از فکر کردن ما به انگاره ها مربوط می شود. در بخشی از کتاب قراملکی می خوانیم که اگر بخواهیم به انگاره ها خودآگاهی پیدا کنیم باید بتوانیم آنها را مدیریت کنیم.

عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق ادامه داد: بخش هایی از کتاب بسیار به بحث معناشناسی شناختی وبحث image Schema (اسکیما) نزدیک می شود. ژیلبر دوران فرانسوی از دیگر افرادی است  که در حوزه image  کارکرده و رساله ای هم درباره علم و فلسفه  image  دارد و روی این موضوع تمرکز کرده است. به عقیده او ما علومی داریم که حلقه وصل آن انگاره است، این حرف را قراملکی هم به نوع دیگری در کتابش زده است. با این تفاوت که انگاره ای که او از آن حرف می زند بیشتر جنبه اجتماعی دارد و به جنبه فردی آن نپرداخته است.«قدرت انگاره»  کتاب باارزشی است ولی باید حتما ادامه دار باشد وافراد دیگری هم در رابطه با آن کار کنند. در این کتاب تاکید می شود که انگاره ها در حال تغییر وتحول هستند ولی باید علاوه بر داشتن این نگاه، نگاه تاریخی هم به انگاره ها داشته باشیم.

پاکتچی در ادامه بحثش به موضوع انگاره در قرآن پرداخت و ادامه داد: به عنوان مثال در یکی از آیات قرآن داریم لَا أُقْسِمُ بِهَذَا الْبَلَدِ خب ما باید در درجه اول ببینیم که انگاره این قسم چه بوده؟ همه ما به خدا قسم می خوریم و حالا خود خدا قرار است به چه کسی قسم بخورد؟ باید مطالعه انگاره ای داشته باشیم وگرنه اینطور نیست که ساده بگوئیم خدا به زیتون یا زمین و... قسم خورده است. بنابراین دراین آیه باید هم درباره قسم، هم اینکه برای چه باید قسم بخوریم و برای چه نباید قسم بخوریم لازم است کار مطالعه انگاره ای انجام شود. یا مثلا در قرآن واژه ای داریم به نام «دهر» اینکه بخواهیم معنی آن را به روزگار تنرل دهیم اشتباه است، واژه «دهر» یک ترم ایدئولوژیک است. ما نباید انگاره ها را در حد لغات تنزل دهیم، این نگاه نوعی نگاه تقلیل گرایانه و فاجعه بار است. ما باید بپذیریم که قرآن در غالب انگاره ها نازل شده است.

انگاره ارتباط مستقیمی با فرهنگ یک ملت دارد

مدیر گروه نشانه‌شناسی هنر در فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران افزود: پشت همه الفاظ شبکه ای از انگاره ها وجود دارد که میراث فرهنگی هستند و بدون توجه به آنها امکان ارتباط با متن وجود ندارد. انگاره ارتباط مستقیمی با فرهنگ یک ملت دارد و انگاره ها دائم در حال تحول اند و در وضعیت ثابت نمی مانند. به بیان دیگر انگاره ها شبیه شلیک کردن به هدف متحرک هستند و ارتباط مستقیمی با زندگی و تجربه زیسته مردم دارند. چنانکه خیلی وقت ها قرآن کریم از انگاره های مردم صحبت می کند. در پایان اینکه در مقام درک، ساخت و اصلاح انگاره در فرهنگ قرآن نیاز داریم که یک رویکرد انگاره ای داشته باشیم.

پس از سخنان پاکتچی قراملکی در توضیح به نکات پاکتچی تصریح کرد: آقای پاکتچی در غالب تعریف، نوعی انتقاد هم به بنده کردند و آن هم اینکه من نگاه تاریخی نداشته ام و به نمونه های خارجی و به اصطلاح همسایگانم توجه نکردم ولی واقعیتش این است که موضوع چنان گسترده است که من جرات نکردم وارد آن وادی بشوم. من در این کتاب فقط سعی کردم انگاره را بررسی کنم. انگاره ها با فرضیه ها ارتباط وثیق دارند.  همه ما لازم است روزی برای خودمان رو بشویم و تنها راه این رو شدن، هشیار شدن به image ها یا انگاره هایمان است.

قراملکی در ادامه از انتشار ادامه این مجموعه خبر داد و گفت: جلد بعدی این کتاب قرار است با موضوع «مدیریت انگاره ها» منتشر شود. من قدرت انگاره را دراین می بینم که ناهشیار است ومدیریت کردن آن یعنی هشیار شدن به آن انگاره ها. سوال مهمی که درباره انگاره ها مطرح است اینکه آیا انگاره ها برما سیطره دارند؟ پاسخ مثبت است منتها ما می توانیم آنها را مدیریت کنیم. قرار است در جلد بعدی کتاب به این موضوع بپردازم که چگونه می توان انگاره ها را مدیریت، تحلیل انتقادی و اصلاح کرد و آن ها را از سطح ناهشیار به سطح هشیار ببریم.

وی در پایان تاکید کرد: ما در جامعه ای زندگی می کنیم که حصرگرایی روش شناختی، علوم را عقیم کرده است. یعنی اگر من فلسفه می خوانم دیگر به کسی که عرفان خوانده یا فقیه است اعتنا نمی کنم.در حالی که روزگار ما روزگار استفاده از مطالعات بین رشته ای است و در این حوزه      image ها نقش مهمی دارند. انگاره یک قدرت است که می تواند یک تهدید یا فرصت باشد باید بتوانیم آن را مدیریت کنیم.

در انتهای این مراسم طراح جلد کتاب توضیحاتی درباره طراحی جلد اثر داد و نشست به پایان رسید.

منبع: مهر