دانش حدیث در میان امامیه / حسن انصاری

1395/10/27 ۱۰:۲۵

دانش حدیث در حقیقت مجموعه ای است از علوم مرتبط با آداب و روش روایت ، كتابت و تفسیر احادیث كه خود در گستره زمان مشتمل بر تعدادی از علوم و دانشهای جزیی تر شده است و از اهمیت بسیار زیادی برای عقاید و حقوق/ فقه اسلامی برخوردار است .

دانش حدیث در حقیقت مجموعه ای است از علوم مرتبط با آداب و روش روایت ، كتابت و تفسیر احادیث كه خود در گستره زمان مشتمل بر تعدادی از علوم و دانشهای جزیی تر شده است و از اهمیت بسیار زیادی برای عقاید و حقوق/ فقه اسلامی برخوردار است . در طول تاریخ اسلامی محدثان در كنار فقیهان از اهمیت اجتماعی و دینی قابل توجهی برخوردار بوده اند و بخش عظیمی از ادبیات اسلامی ( بیشتر به زبان عربی ) را فراهم آورده اند . امروزه نیز طالب علمان دانشهای مذهبی در سنت حوزه ها و مدرسه های علوم دینی در كنار قرآن ، به فراگیری كتابهای حدیثی ( بیشتر در میان اهل سنت ) و حتی حفظ و از بر كردن آن می پردازند و این امر محك مهمی برای دانش دینی آنان قلمداد می شود . در میان اهل سنت مهمترین كتابهای حدیثی از لحاظ اعتبار دو صحیح محمد بن اسماعیل بُخاری و مسلم بن حجاج نیشابوری هستند كه در كنار چهار كتاب دیگر حدیثی مهم مجموعا و بنابر سنت بیشتر مسلمانان سنی ، صحاح سته ( یعنی صحیح های شش گانه ) خوانده می شوند . شیعیان امامی طبعا به این كتابهای حدیثی اعتقادی ندارند و در عوض چهار كتاب دیگر كه به عنوان كتب اربعه ( = كتابهای چهارگانه ) شناخته می شوند و مهمترین آنها كتاب الكافی تالیف محمد بن یعقوب كلینی است ، مرجع آنان برای حدیث پیامبر و امامان شیعه است كه گفتار و سنت این امامان نیز برخلاف اعتقاد اهل سنت ، برای شیعیان امامی مرجعیت حقوقی دارد . كتب اربعه بر اساس اصول و مصنفات حدیثی كهنتر امامیه گردآوری شده است .

یكی از تفاوتهای بنیادی حدیث شیعی به طور عام و حدیث امامی به طور خاص با احادیث سنی این است كه در حدیث شیعی و امامی ، بنابر اعتقاد عمومی شیعیان ، امامان شیعه منبع تفسیر وحی قرآنی و شریعت هستند و البته با تفسیرهای مختلفی كه از این مسئله نزد امامیه بوده ، آنان یكی از راههای شناخت و دسترسی به احكام شریعت تلقی می شدند . یكی از موضوعاتی كه در همین باره مطرح شده است ، این است كه آنان وارثان علم پیامبر هستند و از اینرو قول ، فعل و حتی تقریر ( رضایت ) آنان حكایت از شریعت می كند و منبع فقه و عقاید مومنان شیعی قلمداد می شود . بنابراین در كتابهای حدیثی شیعه و به طور خاص امامیه ، احادیث امامان در كنار احادیث منقول از پیامبر نقل می شده و در كتابهای فقهی مورد استناد قرار می گرفته است . اما نكته مهم این است كه در این كتابها محدوده احادیث امامان بسیار زیاد است ، به طوری كه احادیث پیامبر در مقابل آن چندان به نظر نمی رسد . این امر البته ریشه در این امر دارد كه میزان احادیثی كه در سنت امامیه از پیامبر نقل شده چندان زیاد نیست . دلیل آن هم این است كه امامیه اعتمادی به نقلهای راویان سنی و حتی بیشتر صحابه از حضرت رسول ندارند و طرق دسترسی به این احادیث را به دلیل اینكه توسط مخالفان آنان روایت شده است ، معتبر نمی دانند . اعتبار بسیاری از صحابه و تابعین نزد امامیه مخدوش است و بنابراین نقلهای آنان از احادیث پیامبر نمی تواند مورد اعتماد فقیهان امامی قرار گیرد . از دیگر سو باید این نكته را توجه داشت كه دوره تحول فقه و عقاید اسلامی درست هم زمان است با دوره حضور امامان شیعه ( تا نیمه سده سوم قمری ) و همین امر موجب گسترش احادیث امامان و تنوع آنها و تنوع استناد به احادیث از سوی فقیهان شیعه شده است . بنابراین شمار احادیثی كه به امامان شیعه منسوب شده چندین برابر احادیثی است كه به پیامبر منتسب شده است . البته احادیث امامان شیعه مورد استناد محدثان سنی نیز بوده است ، با این تفاوت كه منابع حدیثی سنی بیشتر مواردی را ( وعمدتا از امامان نخستین ) نقل می كنند كه امامان در نهایت ناقل احادیث پیامبر بوده باشند . با این وصف در مورد به ویژه امام علی ، منابع سنی به آراء فقهی و یا نقل كلمات او و برخی دیگر از امامان شیعه توجه نشان داده اند . در اینجا ذكر این نكته مهم است كه گرایشهای مختلف و منابع گوناگون سنی از این نقطه نظر با یكدیگر تفاوت دارند ، بطوری كه برخی از مؤلفان سنی و بویژه در دوره های متأخرتر همانند كسانی كه گرایشات قوی شیعی و یا صوفیانه داشته اند ، به نقل احادیث امامان شیعی تمایل داشته اند . البته موارد نقل احادیث به واسطه امامان شیعه در كتابهای صحاح سته اندک است . طبعا سنیان در غالب موارد از سنتهای روایی خود در نقل احادیث امامان شیعی بهره می گرفتند و این سنتها گاهی از دیدگاه مولفان امامی ، معتبر قلمداد نمی شده و لذا از نقل آن موارد اجتناب می كرده اند . با این وصف در دو سده نخستین و در دوره تشیع عمومی ، شماری از محدثان وبویژه محدثان سنی كوفه و البته با تمایلات شیعی ناقل احادیث امامان نیز بودند و همین امر موجبات این مسئله را ایجاد كرده بود كه احادیث شماری از آنان در سنت روایی شیعی و امامی قرار گیرد و حتی مورد استناد فقهی باشد .

در فهرستها و كتب رجالی امامی نیز ، از این دسته از روات به عنوان راویان امامان نام برده شده است . در همین ارتباط باید اضافه كنیم كه شماری از محدثان شیعه و سنی هر یك در اردوگاه مقابل مورد توجه و اعتنا بوده اند و همین امر موجبات تعامل و داد و ستد حدیث را در میان اهل سنت و شیعیان ایجاد می كرده است . به طوری كه به واسطه این محدثان سنی ، برخی از محدثان شیعه ، احادیث زیادی را از پیامبر و یا امامان به واسطه سنتهای روایی سنی در كتابهای حدیثی شیعه وارد كردند .

منبع: حلقه کاتبان – بررسی های تاریخی