قیام ملی سی‌ام تیر

1395/4/30 ۱۱:۱۶

حدود یك سال و چهار ماه پس از ملی شدن صنعت نفت، قیامی در كشور رخ داد كه می‌توان آن را به عنوان یكی از مهم‌ترین رویدادهای حاصل از اراده ملت و تاثیرگذاری آنان بر تحولات سیاسی و مدنی ایران دانست، چراكه ملت ایران به رهبری دكتر محمد مصدق در یك جناح و دربار با حمایت برخی دولت‌های غربی در جناح دیگر، مبارزه‌ای نابرابر را آغاز كردند ولی این اراده ملت و موج وطن‌خواهی و مدنیت درس گرفته از مشروطیت بود كه با پیروزی خود این روز را برای همیشه در تاریخ ایران به ثبت رساند.

حمیدرضا خادم : حدود یك سال و چهار ماه پس از ملی شدن صنعت نفت، قیامی در كشور رخ داد كه می‌توان آن را به عنوان یكی از مهم‌ترین رویدادهای حاصل از اراده ملت و تاثیرگذاری آنان بر تحولات سیاسی و مدنی ایران دانست، چراكه ملت ایران به رهبری دكتر محمد مصدق در یك جناح و دربار با حمایت برخی دولت‌های غربی در جناح دیگر، مبارزه‌ای نابرابر را آغاز كردند ولی این اراده ملت و موج وطن‌خواهی و مدنیت درس گرفته از مشروطیت بود كه با پیروزی خود این روز را برای همیشه در تاریخ ایران به ثبت رساند.

گذری بر سی تیر

در اواسط تیرماه و پس از انتخابات مجلس شورای ملی و استقرار نمایندگان مجلس هفدهم به ریاست سید حسن امامی و كارشكنی‌های آنان و دربار در راه نهضت ملی به راه افتاد، دكتر محمد مصدق با توجه به رد درخواست لایحه اختیارات و وزارت جنگ با ارسال نامه‌ای استعفا داد.

مصدق در این نامه نوشت: «چون در نتیجه تجربیاتی كه در دولت سابق به دست آمده پیشرفت كار در این موقع حساس ایجاب می‌كند كه پست وزارت جنگ را فدوی شخصا عهده‌دار شود و این كار مورد تصویب شاهانه واقع نشد، البته بهتر آن است كه دولت آینده را كسی تشكیل دهد كه كاملا مورد اعتماد باشد و بتواند منویات شاهانه را اجرا كند. با وضع فعلی، ممكن نیست مبارزه‌ای را كه ملت ایران شروع كرده است پیروزمندانه خاتمه دهد.»

محمدرضا شاه با دریافت این متن كه گویی در انتظار آن، لحظه‌شماری می‌كرد، بلافاصله استعفای دكتر مصدق را پذیرفت و با توجه به مشاوره رایزن سفارت انگلیس ساموئل فام و سفیر امریكا هندرسن هرچند مخالف نخست‌‌وزیری قوام‌السلطنه بود ولی با قول قوام در این باره كه در انتخاب كابینه حتما بر طبق صلاحدید شاه اقدام خواهد شد، با نخست‌وزیری وی موافقت و مجلس نیز در جلسه غیرعلنی در تاریخ بیست و شش تیرماه ١٣٣١ به نخست‌وزیری قوام رای مثبت داد.

اعلامیه قوام

فردای آن روز كه خبر نخست‌وزیری احمد قوام در جراید منتشر شد وی از طریق اعلامیه شدیداللحنی در رادیو این گونه اعلام موضع كرد: «ایران دچار دردی عمیق شده و با داروهای مخدر درمان‌پذیر نیست... من به همان اندازه كه از عوامفریبی در امور سیاسی بیزارم در مسائل مذهبی نیز از ریا و سالوس منزجرم. كسانی كه به بهانه مبارزه با افراطیون سرخ، ارتجاع سیاه را تقویت نموده‌اند لطمه شدیدی به آزادی وارد ساخته، زحمات بانیان مشروطیت را به هدر داده‌اند. وای به حال كسانی كه در اقدامات مصلحانه من خلل نمایند و در راهی كه در پیش دارم مانع بتراشند یا نظم عمومی را بر هم بزنند. این‌گونه آشوبگران با شدیدترین عكس‌العمل از طرف من روبه‌رو خواهند شد و چنان كه در گذشته نشان داده‌ام بدون ملاحظه از احدی و بدون توجه به نام و موقعیت مخالفین كیفر اعمال‌شان را در كنارشان می‌گذارم. حتی ممكن است تا جایی بروم كه با اكثریت پارلمان دست به تشكیل محاكم انقلابی زده روزی صدها تبهكار را از هر طبقه به موجب حكم خشك و بی‌شفقت قانون قرین تیره‌روزی سازم. به عموم اعلام می‌كنم كه دوره عصیان سپری شده و روز اطاعت از اوامر و نواهی حكومت فرا رسیده است. كشتی‌بان را سیاستی دگر آمد.»

واكنش كاشانی

این مواضع شدید باعث واكنش تند مردم و حامیان نهضت ملی شد و بر این اساس بود كه آیت‌الله كاشانی در پاسخ به اعلامیه قوام طی مصاحبه‌ای اظهار داشت: «سیاستی كه قرون متمادی دولت‌های مزدور را بر سر كار می‌آورد بالاخره حكومت مصدق را كه بزرگ‌ترین سد راه خود می‌دانست بركنار و درصدد برآمد عنصری را كه در دامان خیانت و دیكتاتوری و استبداد پرورش یافته و تاریخ حیات سیاسی او سرشاراز خیانت و ظلم و جور است و بارها امتحان خود را داده و دادگاه ملی حكم مرگ و قطع حیات سیاسی او را صادر كرده است برای چندمین بار بر مسند خدمتگزاران واقعی گمارد. احمد قوام باید بداند در سرزمینی كه مردم رنجدیده آن پس از سال‌ها رنج و تعب، شانه از زیر دیكتاتوری بیرون كشیده‌اند نباید رسما اختناق افكار و عقاید را اعلام و مردم را به اعدام دسته‌جمعی تهدید نماید. من صریحا می‌گویم كه بر عموم برادران مسلمان لازمست كه در راه این جهاد اكبر كمر همت محكم بر بسته و برای آخرین مرتبه به صاحبان سیاست استعمار ثابت كنند كه تلاش آنها در به دست آوردن قدرت و سیطره گذشته محال است و ملت مسلمان ایران به هیچ یك از بیگانگان اجازه نخواهد دادكه به دست مزدوران آزمایش شده، استقلال آنها پایمال و نام پرعظمت و افتخاری را كه ملت ایران در اثر مبارزه مقدس خود به دست آورده است مبدل به ذلت و سرشكستگی شود.»

اعتراض مردم

مردم كه پس از استعفای دكتر مصدق بخش‌هایی از بازار را تعطیل كرده و دست به اعتصاب و اعتراض زده بودند و در تمامی ایران به صورت پراكنده با نیروهای نظامی درگیر بودند در روز سی‌ام تیر دست به اعتصابی گسترده و فراگیر زدند و چنان سطح شهرها و خیابان‌ها را پر كردند كه دیگر حكومت تاب مقاومت در برابر آن را نداشت چراكه این‌بار اعتصاب و اعتراض به جز تهران به شهرهای مشهد، اصفهان، آبادان، همدان، تبریز، شیراز و... نیز كشیده شده بود. ده‌ها نفر از مردم و مبارزان نهضت ملی در این روز به دست نیروهای نظامی كشته شدند ولی مجاهدت‌ها و رشادت‌های در نهایت به نتیجه رسید و محمدرضاشاه، قوام را وادار به استعفا كرد و مجددا مصدق با كسب اكثریت آرا توسط مجلس به نخست‌وزیری منصوب و در ماده واحده‌ای به اتفاق آرا تصویب كرد كه قیام سی‌ام تیر كه در سراسر كشور صورت گرفت قیام مقدس ملی نام گیرد و شهدای آن شهدای ملی خواهند بود.

این‌بار دكتر مصدق به پشتوانه ملت ایران با اقتدار به نخست‌وزیری بازگشت و از این ابزار با قدرت در جهت تامین منافع ملی و حقوق ملت استفاده كرد. وی در بازگشت به خواسته‌های خود رسید، كفیل وزارت جنگ شد و نام آن را به وزارت دفاع تغییر داد، وزارت بهداری را با كاهش هزینه‌های دربار تقویت كرد، شاه را از ارتباط مستقیم با دیپلمات‌های خارجی منع ساخت، مطبوعات را آزاد و در جهت آزادی بیان و پیشبرد مردمسالاری از هیچ كوششی دریغ نكرد، افراد وابسته را از كابینه اخراج كرد و اشرف خواهر شاه را مجبور به ترك ایران كرد.

دكتر مصدق در روز سی‌ام تیر خطاب به مردم كه در برابر منزل وی تجمع كرده بودند با چشم گریان گفت: «ای كاش مرده بودم و ملت ایران را اینچنین عزادار نمی‌دیدم...‌ای مردم، من به جرات می‌گویم استقلال ایران از دست رفته بود ولی شما با رشادت خود آن را گرفتید.»

مصدق در وصیتنامه‌اش خواسته بود كه در ابن‌بابویه، در كنار كسانی كه در سی‌ام تیرماه از دولت او دفاع كرده و به شهادت رسیده بودند، دفن شود ولی این امر با مخالفت شدید دربار تحقق نیافت.

منبع: اعتماد