نقطه‌ای مبهم در تاریخ علم ایران / عرفان خسروی

1395/3/16 ۱۱:۰۳

جریان ورود و نشر علم تجربی از غرب به ایران پس از دوره نوزایی، یکی از نقاط کمترشناخته‌شده تاریخ علم در ایران است. جانورنامه یکی از آثار علمی نسبتا شهرت‌یافته عصر قاجار درباره جانورشناسی با رویکردی مشابه طبیعی‌دانان اروپایی سده ١٩ است. این کتاب در سال ١٢٨٧ هجری‌قمری (١٨٧٠ میلادی) به قلم میرزا تقی‌خان انصاری‌کاشانی نگارش شده‌ است. تاریخ نگارش کتاب ١١ سال پس از چاپ نخست منشأ انواع داروین در ١٨٥٩ میلادی است.

رویکرد جانورنامه به نظریه تکامل داروین

جریان ورود و نشر علم تجربی از غرب به ایران پس از دوره نوزایی، یکی از نقاط کمترشناخته‌شده تاریخ علم در ایران است. جانورنامه یکی از آثار علمی نسبتا شهرت‌یافته عصر قاجار درباره جانورشناسی با رویکردی مشابه طبیعی‌دانان اروپایی سده ١٩ است. این کتاب در سال ١٢٨٧ هجری‌قمری (١٨٧٠ میلادی) به قلم میرزا تقی‌خان انصاری‌کاشانی نگارش شده‌ است. تاریخ نگارش کتاب ١١ سال پس از چاپ نخست منشأ انواع داروین در ١٨٥٩ میلادی است. این تقارن نسبی و اشاره به موضوعاتی از قبیل رده‌بندی انواع جانوران، تاریخ طبیعی و دوران زمین‌شناسی موجب شده در اغلب منابعی که اخیرا به آن پرداخته‌اند، کتاب جانورنامه منعکس‌کننده نظریه تکامل داروین تلقی شود و این موضوع به صورت قول معروف و متواتر، مثالی از ترجمه و تلخیص آثار علمی روز و جریان ورود نظریه‌های مدرن علمی در دوره قاجار شمرده شود. اما بررسی متن جانورنامه نشان می‌دهد هیچ‌یک از مدعیات نظریه تکامل داروینی از قبیل خویشاوندی جانداران، منشأ واحد زندگی، تغییر گونه‌ها، انشعاب جانداران از یکدیگر و انتخاب طبیعی در این کتاب مطرح نشده‌اند بلکه آنچه به‌عنوان رده‌بندی و تاریخ طبیعی در این کتاب مطرح شده، در کتاب‌های تاریخ طبیعی اروپایی پیش از داروین نیز منعکس شده بود و به‌خصوص باید به رده‌بندی لینه‌ای اشاره کرد که حدود یک سده پیش‌تر از داروین، در کتاب نظام طبیعت کارل لینه پایه‌ریزی و مطرح شده و مورد اقبال و استقبال طبیعی‌دانان بعدی قرار گرفت. رده‌بندی لینه‌ای، برخلاف نظریه داروین در ادامه سنت ذات‌گرایانه به‌جا‌مانده از طبیعیات ارسطویی است. این ذات‌باوری به‌جز رده‌بندی لینه‌ای، در دل الگویی نردبانی دیده می‌شود که پیش از لینه، چارچوب تفسیر طبیعی‌دانان مسلمان و اروپایی از نظام طبیعت را شکل می‌داد و تنها تفاوت رده‌بندی لینه‌ای با الگوی نردبانی پیشین، در جایگزینی رده‌بندی منشعب به‌جای نردبان خطی پیشین است. اما این الگوی متشکل از گروه‌های مختلف اما ثابت جانداران که هرکدام در درجه‌ای نسبی از سطوح پست یا عالی خلقت قرار گرفته‌اند (مثل الگوی نردبانی) و بدون کوچک‌ترین مقاومتی در تمام نوشته‌های طبیعی‌دانان اروپایی پس از لینه تکرار شده، با آنچه که داروین در کتاب منشأ انواع درباره تغییر و عدم ثبات ذاتی مطرح کرد، تفاوت و تباینی بنیادی دارد. بنابراین آنچه که در جانورنامه دیده می‌شود، تنها گزارشی است دست‌چندم از رده‌بندی لینه‌ای که در زمان نگارش کتاب میرزا تقی‌خان انصاری‌کاشانی، مدت‌ها بود به سنت علمی بی‌رقیب اروپا تبدیل شده بود و در مقابل، هیچ نشانه‌ای از نظریه داروین در این کتاب دیده نمی‌شود.