فرازوفرودهای حکمت و طب و جراحی / یونس کرامتی

1395/3/16 ۱۰:۵۵

سابقه تدریس پزشکی نوین در ایران تا پیش از تأسیس دارالفنون در ١٢٦٨ق (١٨٥١م)، به فعالیت‌های پراکنده پزشکان فرنگی منحصر بود که در این میان دکتر لویی آندره ارنست کلوکه (که از ١٨٤٦م پزشک مخصوص محمد‌شاه و سپس ناصرالدین‌شاه شده بود)، با آموزش جراحی به دست‌کم پنج شاگرد خصوصی در آستانه تأسیس دارالفنون، نخستین حوزه تدریس پزشکی نوین را در ایران تأسیس کرده بود.

آموزش پزشکی نوین در ایران از ١٢٣٠ تا ١٣٥٠

سابقه تدریس پزشکی نوین در ایران تا پیش از تأسیس دارالفنون در ١٢٦٨ق (١٨٥١م)، به فعالیت‌های پراکنده پزشکان فرنگی منحصر بود که در این میان دکتر لویی آندره ارنست کلوکه (که از ١٨٤٦م پزشک مخصوص محمد‌شاه و سپس ناصرالدین‌شاه شده بود)، با آموزش جراحی به دست‌کم پنج شاگرد خصوصی در آستانه تأسیس دارالفنون، نخستین حوزه تدریس پزشکی نوین را در ایران تأسیس کرده بود. با شروع به کار دارالفنون، شعبه طب این مدرسه نخستین و تا مدت‌ها، تنها نهاد رسمی آموزش پزشکی نوین در ایران بود که طبق رسم، زیر نظر پزشک مخصوص پادشاه به کار خود ادامه می‌داد. نخستین فارغ‌التحصیلان دارالفنون در ١٨٥٦ برای گذراندن دروس تکمیلی به اروپا فرستاده شدند و در ١٢٧٨-١٢٧٧ق (١٨٦١-١٨٦٠م) به ایران بازگشتند. این کار تا ١٣٠٥ق همچنان ادامه داشت تا اینکه از این سال برای نخستین‌بار، به فارغ‌التحصیلان شعبه طب دارالفنون بدون گذراندن دوره تکمیلی خارج از کشور مدرک پزشکی اعطا شد. در آغاز هفتادمین سال فعالیت دارالفنون (محرم ١٣٣٧ق/آبان ١٢٩٧ش) شعبه‌های طب و داروسازی آن با موافقت احمد‌شاه از مدرسه جدا شد و تحت عنوان «مدرسه طب و داروسازی» مستقلا به فعالیت ادامه داد. این تحول در کاهش اعتبار علمی ‌دارالفنون تأثیری بسزا داشت. ازجمله دگرگونی‌های صورت‌گرفته پس از استقلال مدرسه طب، یکی آموزش دوباره طب سنتی بود. با تصویب قانون تأسیس دانشگاه در خرداد ١٣١٣ش، مدرسه طب و دواسازی با همه تشکیلاتش به یکی از دانشکده‌های این دانشگاه تبدیل شد و دانشکده طب، داروسازی و دندان‌سازی نام گرفت که البته این نام به مجموعه‌ای از سه دانشکده اطلاق می‌شده است. از سال ١٣٣٥ش، دو دانشکده دندان‌پزشکی و داروسازی مستقل شد. در ١٣٤٠ برای دانشکده پزشکی چهار رشته پزشکی، جراحی، بیماری‌های زنان و مامایی تعیین شد. پس از بازگشایی دارالفنون و شعبه طب آن در پنجم ربیع‌الاول ١٢٦٨ق (٢٩ دسامبر١٨٥١)، پولاک نخستین کسی بود که رسما به تدریس پزشکی نوین در ایران پرداخت. یاکوب ادوارد پولاک (١٨٩٠-١٨١٨) که در اصل چک و تبعه اتریش بود، به‌عنوان «معلم حکمت و طب و جـراحـی» و فوکتی ایتالیایی برای تدریس «علوم طبیعی و دواسازی» در دارالفنون استخدام شده بودند. پولاک در آغاز زیر نظر کلوکه کار می‌کرد، زیرا سرپرستی شعب طب و داروسازی دارالفنون همواره بر عهده طبیب فرنگی مخصوص شاه بود. تعداد شاگردان پولاک نخست ١٤ نفر بود که پس از آمدن شاگردان خصوصی کلوکه به دارالفنون، شمار آنها به ٢٠ نفر رسید. پولاک در آغاز با کمک مترجم تدریس می‌کرد. پولاک گفته است این مترجم به جای ترجمه سخنان او، معلومات نادقیق پزشکی خود را به شاگردان تقریر می‌کرد، پس پولاک کوشید تا زبان فارسی را فراگیرد. او توانست با همکاری شاگردان خود یک رشته مؤلفات طبی به زبان فارسی از خود به یادگار بگذارد که در آن معادل‌های فارسی یا عربی اصطلاحات فرانسه نسبتا دقیق انتخاب شده بود. این تألیفات نخستین کتب درسی طب دارالفنون بود. از این میان سه اثر یکی درباره کالبدشناسی و کالبدشکافی، دومی درباره جراحی و دیگری درباره بیماری‌های چشم است که ترجمه فارسی آنها با ترتیب با عنوان تشریح‌الابدان و جراحی به انضمام رساله جلاء‌العیون یا رساله کحالی منتشر شد. این آثار نیز نخستین آثار تألیفی در زمینه پزشکی نوین در ایران به شمار می‌آید. او برای مراجعه افراد عادی نیز درمانگاهی در محل دارالفنون تأسیس کرد که شاگردان زیر نظر او نسخه می‌نوشتند و داروهای لازم را فوکتی می‌ساخت. پولاک در همه جراحی‌ها یا معالجات دشوار، چند نفر از شاگردان را همراه خود می‌برد و گه‌گاه کار را به آنان می‌سپرد و حتی یکی از شاگردانش به نام میرزا عبدالعلی به‌زودی جراحی زبردست شد. بیشتر این جراحی‌ها موفقیت‌آمیز و درصد مرگ بیماران بسیار اندک بود و پولاک تمیزی هوای ایران را علت اصلی این امر می‌دانست. پولاک را باید بنیان‌گذار بسیاری از اقدامات و فعالیت‌های طب نوین در ایران دانست ازجمله انجام اولین جراحی ثبت‌شده در ربیع‌الاول ١٢٦٩ق (دسامبر١٨٥٢) که در آن فوکتی برای نخستین‌بار در ایران از اتر برای بیهوشی استفاده کرد. تشریح جسد یکی از معلمان اتریشی دارالفنون در ربیع‌الثانی ١٢٧٠ (ژانویه ١٨٥٤) نیز که برای بررسی احتمال قتل وی بود، نخستین کالبدشکافی رسمی ‌جسد انسان و البته نخستین نمونه از بررسی‌های معمول در پزشکی قانونی در تاریخ ایران به شمار می‌آید. در رجب ١٢٧٢ (مارس١٨٥٦) به پیشنهاد پولاک، دکتر یوهان لوییس شلیمر، پزشک هلندی که دست‌کم از ١٢٦٧ق در استخدام دولت ایران بود، در امر تدریس «نایب» پولاک شد، زیرا پس از مرگ ناگهانی کلوکه، پولاک پزشک مخصوص شاه نیز شده بود و در سفرها وی را همراهی می‌کرد. از ذی‌قعده ١٢٧٢ق نام شلیمر به‌عنوان معلم (و نه نایب) دارالفنون آمده است. از شلیمر نیز چند کتاب مهم به فارسی و یک فرهنگ پزشکی کم‌مانند در چاپخانه دارالفنون چاپ شده است. پولاک در ٢٥ آوریل ١٨٦٠ (١٢٧٧ق)، به اتریش بازگشت و به جای او، پزشک نظامی ژوزف دزیره تولوزان (حکیم طولوزان)، پزشک شخصی شاه و سرپرست شعبه طب دارالفنون شد. گویا به پیشنهاد همین پزشک فرانسوی، در جمادی‌‌الثانی ١٢٧٧ق (ژانویه١٨٦١م) مجمعی موسوم به «مشورت‌خانه» متشکل از پزشکان دارالفنون برای رایزنی درباره مسائل بهداشتی تشکیل و ریاست آن به ملک ایرج‌میرزا سپرده شد. در شوال ١٢٧٩ (آوریل١٨٦٣) علی‌قلی میرزا اعتضادالسلطنه (وزیر علوم و رئیس دارالفنون در آن زمان)، طبابت شاگردان دارالفنون را به داشتن «تصدیق» از «حکیم طولوزان» (در طب فرنگی) و میرزا احمد حکیم‌باشی (در طب ایرانی) منوط کرد که باید آن را نخستین تلاش رسمی ‌در تاریخ سده‌های اخیر ایران برای سامان‌دادن به وضع طبابت دانست. تولوزان در جمادی‌الاول ١٢٨٥ (آگوست ١٨٦٨) با همکاری همان سه فارغ‌التحصیل نخست شعبه طب مجمع «حافظ الصحه» (اداره بهداشت) را که درواقع دنباله مشورت‌خانه بود، در محل مدرسه تأسیس کرد. 

منبع: روزنامه شرق