1395/3/9 ۰۸:۳۸
نثر فارسی کهن سابقه‌ای بیش از یازده قرن دارد. چنان‌که قدمت ترجمه تفسیر طبری (حدود ۳۵۰ هجری قمری) که در کتاب حاضر با حذف مواد تفسیری آمده است، نزدیک به یازده قرن است و سه ترجمه دیگر هر یک بیش ازنهصد سال. دو دهه پیش، طرحی به فرهنگستان زبان و ادب فارسی عرضه داشتم که نام موقت آن «جامع‌التراجم» بود و در آن پیشنهاد کرده بودم که ده ـ دوازده ترجمه کهن قرآن را که اغلب آنها مستقلاً یا در دل تفاسیر به طبع رسیده‌اند، به اضافه تعدادی که به صورت خطی محفوظ مانده‌اند، با هم‌اندیشی و همکوشی عده‌ای از پژوهشگران، به سرپرستی صاحبنظران برجسته‌ای چون دکتر علی رواقی و دکتر محمدجعفر یاحقی، جمع و تصحیح و تدوین و منتشر کنیم؛ اما آن طرح تحقق نیافت؛ زیرا بیشتر آرمانی بود تا عملی.
نثر فارسی کهن سابقه‌ای بیش از یازده قرن دارد. چنان‌که قدمت ترجمه تفسیر طبری (حدود ۳۵۰ هجری قمری) که در کتاب حاضر با حذف مواد تفسیری آمده است، نزدیک به یازده قرن است و سه ترجمه دیگر هر یک بیش ازنهصد سال.
دو دهه پیش، طرحی به فرهنگستان زبان و ادب فارسی عرضه داشتم که نام موقت آن «جامع‌التراجم» بود و در آن پیشنهاد کرده بودم که ده ـ دوازده ترجمه کهن قرآن را که اغلب آنها مستقلاً یا در دل تفاسیر به طبع رسیده‌اند، به اضافه تعدادی که به صورت خطی محفوظ مانده‌اند، با هم‌اندیشی و همکوشی عده‌ای از پژوهشگران، به سرپرستی صاحبنظران برجسته‌ای چون دکتر علی رواقی و دکتر محمدجعفر یاحقی، جمع و تصحیح و تدوین و منتشر کنیم؛ اما آن طرح تحقق نیافت؛ زیرا بیشتر آرمانی بود تا عملی.
طبعاً مکدّر شده بودم؛ اما در همان اوان (۱۳۷۲ش) اولین جلد از فرهنگنامة قرآنی زیرنظر دکتر محمدجعفر یاحقی ـ که همانند دکتر رواقی احیای چند ترجمة فارسی کهن قرآن را در کارنامه خود دارد ـ انتشار یافت. عنوان فرعی این اثر گویا و این‌گونه است: فرهنگ [عربی ـ فارسی] برابرهای فارسی قرآن براساس۱۴۲ نسخه خطی کهن [از قرن چهارم تا دهم] محفوظ در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی. این اثر ظرف مدت ۲ـ۳ سال در۵ جلد تکمیل شد و به طبع رسید. بنده هم نقد و نظری در بازشناساندن وجوه اهمیت و فواید آن نوشتم. آن اثر، و کتاب حاضر، آرزوی مرا، بهتر از آنچه در سر داشتم، برآورده ساخته‌اند.
کتاب و مقاله و رساله در معرفی ترجمه‌های فارسی کهن قرآن در حد کفایت داریم. یکی از بهترین آنها تاریخ ترجمه از عربی [بخش اول: ترجمه‌های قرآنی] نوشته استاد دکتر آذرتاش آذرنوش است. دیگر در دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، در دو جلد، مشتمل بر ۳۶۰۰ مقاله، مقالات بسیاری در معرفی ترجمه‌ها و یک مقاله بلند (در حدود ۱۰۰صفحه) ذیل «ترجمه قرآن» آمده است.
«قرآن و چهار ترجمه کهن» اثری است خوش‌تدوین و خوشخوان و به‌سامان و به‌اندازه که چهار ترجمه کهن قرآن را (متعلق به قرن چهارم تا ششم هجری که هر یک در همین پیشگفتار معرفی شده) در بر دارد. اگر حجم این اثر بیش از این بود، از رواج و روایی و تداول و تجدید طبع و مردم‌پسندی آن سخت کاسته می‌شد و از سوی دیگر کمتر از این هم، مقصود پژوهنده دانشور آن، جناب محمد شریفی (صاحب مرجع مهمی به نام فرهنگ ادبیات فارسی) را برنمی‌آورد. حد همین است سخندانی و زیبائی را (سعدی).
این اثر برای قرآن‌پژوهان، ترجمه‌پژوهان، فرهنگ‌نگاران، دستورنویسان، نویسندگان و پژوهندگان تاریخ زبانر نثر فارسی و سبکرگونه‌شناسان و گروه‌هایی دیگر از محققان فایده دارد. تلاش توان‌فرسای آقای شریفی فقط جمع و تدوین و تجدید طبع نبوده و سالها بر سر این اثر کار کرده‌اند، که شرح آن را ولو کوتاه بازگفته‌اند و در مقدمه همین کتاب می‌خوانید. سعی او مشکور باد.
تفسیر طبری
نام این اثر همان‌طور که مؤلف آن ابوجعفر محمد‌بن جریر بن یزید بن‌کثیر بن غالب(آمل۲۲۴ـ بغداد۳۱۰ق) در مقدمه تاریخ طبری می‌آورد، «جامع‌البیان عن تأویل القرآن» است؛ اما از آنجا که او در این تفسیر اشاره‌ای به نام آن ندارد، نام واقعی اثر هیچ‌گاه کاربردی رایج نیافته است و این تفسیر بیشتر با نام مؤلف شناخته می‌شود.
تفسیر طبری یکی از قدیم‌ترین و جامع‌ترین تفسیرهای قرآن مجید است و نظر به تأثیر و نفوذی که در تفسیرهای بعدی داشته، می‌توان آن را «ام التفاسیر» نامید. این اثر عمدتاً بر مبنای احادیث تفسیری با ذکر سلسله کامل سند هر حدیث تدوین شده است.
حیات طبری
مؤلف آن که زادگاهش آمل است و شهرت او به «طبری» از همین‌جاست، مفسّر، محدّث، مورّخ، قرآن‌شناس و فقیه بزرگ قرن سوم هجری است. به نوشته یاقوت حموی در معجم الادباء خود او گفته است: «من قرآن را در هفت‌سالگی از بر کردم و در هشت‌سالگی با مردم در نماز جماعت حاضر شدم و در نه‌سالگی شروع به نوشتن حدیث کردم».
طبری در عنفوان جوانی در طلب علم، علی‌الخصوص فراگرفتن حدیث به ری و سپس به بغداد رفت. آرزو داشت در بغداد نزد احمد بن حنبل درس بخواند؛ ولی وقتی که به بغداد رسید، او به تازگی درگذشته بود. نوشته‌اند که طبری در نزد یکی از محدثّان زمانه معروف به «ابن‌حمید» صدهزار حدیث فرا گرفت. سپس به مصر و شام رفت. هدف اصلی او فراگرفتن حدیث و علم درایت و روایت حدیث بود که ام‌المعارف اسلامی شمرده می‌شد.
از مصر به بغداد بازگشت و در بغداد متوطّن شد و فقط دو سفر از آنجا به وطن خود طبرستان رفت و باقی عمر را در بغداد گذراند و در همانجا درگذشت. تمامی عمر او مصروف تحصیل و تحقیق شد و هرگز مقام و منصبی نپذیرفت. معروف است که از زمان بلوغ تا پایان عمر به طور متوسط روزانه چهارده صفحه تألیف کرده است.
طبری مذهب فقهی مستقلی هم به نامه «طبریّه» یا «جریریّه» تأسیس کرده بود که در زمان حیات خود او پیروانی یافت؛ ولی بعدها فراموش شد. از آثار فقهی او اثری به نام «اختلاف‌الفقهاء» باقی مانده و به طبع رسیده است. بعضی از آثار طبری از دست رفته؛ اما خوشبختانه دو اثر عظیم او یعنی تاریخ و تفسیرش محفوظ مانده و طبع و تصحیح‌های متعددی یافته است.
تاریخ طبری و یا «تاریخ‌الامم و الملوک» تاریخ عالم از آغاز آفرینش تا حوادث سال۳۰۲ قمری را در بر می‌گیرد و نخستین تاریخ کاملی است که به زبان عربی نوشته شده و در واقع ام‌التواریخ عالم اسلام است. این اثر را شادروان ابوالقاسم پاینده به فارسی سلیس ترجمه کرده و بارها چاپ شده است.
طبری در تفسیر خود ابتدا در شرح هر آیه یا یک بخش از آیه، یا چند آیه متصل و مربوط به هم، احادیثی نقل می‌کند و در بسیاری موارد، رأی و نظر خود را و اینکه کدام حدیث را از میان احادیث قریب‌المضمون ترجیح می‌دهد، در میان می‌آورد. شیوه طبری در پذیرش روایات بسیار سخت بوده و تا سند قولی برایش احراز نمی‌شد، آن را نمی‌پذیرفت.
تفسیر طبری نخستین و جامع‌ترین مرجع در تفسیر نقلی (روایی، تفسیر به مأثور یعنی تفسیر مبتنی بر احادیث) شمرده می‌شود. در قدمت و جامعیت آن همین بس که بسیاری از تفاسیر بزرگ صحابه و تابعین، نظیر احادیث تفسیری منقول از ابن‌عباس، مجاهد و دیگران، تماماً در این تفسیر مفصل جمع آمده است.
تفسیر طبری نظر به دامنة اشتمال و دقت و صحّت تدوین و قدمتش، مهمترین تفسیر در فرهنگ اسلامی است و در عالم تشیّع نیز این تفسیر مرجعی محبوب و معتنابه است. شیخ طوسی «تبیان» را براساس آن تألیف کرده و اغلب شواهد شعری‌اش را از آن گرفته است. همچنین شیخ طبرسی به آن اعتنا و اعتماد بسیار داشته و حتی نام تفسیر خود «مجمع‌البیان» را با نظر به «جامع‌البیان» (یا تفسیر طبری) ساخته است.
امتیازات تفسیر طبری
۱ـ در تفسیر هر آیه‌ای، از احادیث صحابه و تابعین نقل می‌کند و در ضمن نقل، به نقد و ترجیح اقوال می‌پردازد.
۲ـ برای اجمال ارزش و اعتبار قائل است.
۳ـ در نقد و ترجیح و قضاوت بین وجوه و قراآت و اختلاف قراآت دستی توانا دارد.
۴ـ نقل اسرائیلیات و نصرانیات در تفسیر او بسیار است.
مراد از اسرائیلیات و نصرانیات قصص و اخبار منقول از اهل کتاب، یعنی یهودیان و مسیحیانی که اسلام آورده بودند، نظیر وهب منبه، عبدالله بن سلام و کعب‌الاحبار است که با قصص کتاب مقدس همانندی دارد یا از شروح شفاهی کتاب مقدس نشأت گرفته است.
۵ـ به تعیین جزئیات نمی‌پردازد؛ مثلاً اینکه مائده آسمانیی که حواریون از عیسی(ع) طلب کردند و نازل شد، چه بود؟ یا «ثمن بخس» چقدر بود؟
۶ـ عرف عادی لغت را ترجیح می‌دهد و مشهورات لغوی را اصل می‌گیرد.
۷ـ به شعر قدیم عرب استناد می‌کند تا معنای یک کلمه یا عبارت قرآنی را روشن‌تر سازد و در این امر پیرو ابن‌عبّاس است.
۸ـ به مسائل نحوی و زبانی و دستور زبانی نیز می‌پردازد.
۹ـ متعرض مسائل کلامی و عقیدتی هم می‌شود. مخصوصاً در برابر معتزله موضع می‌گیرد.
۱۰ـ احکام فقهی و آیات‌الاحکام را به تفصیل مطرح می‌کند.
تفسیر طبری بارها به طبع رسیده است. نخستین طبع آن از سال ۱۳۲۲ تا ۱۳۳۰قمری در مطبعه معروف بولاق در مصر در ۳۰ جزء بوده است. چاپ مصحح و منقحی از تفسیر طبری با تحقیق و حواشی محمود محمدشاکر و بازنگری و بازشناسی احادیث آن به کوشش احمد محمدشاکر در قاهره از سوی دارالمعارف از سال ۱۳۷۴قمری انتشار یافت. از این تصحیح و طبع ۱۵ مجلد یعنی در حدود نیمی از کل تفسیر منتشر شده و انتشار بقیه مجلدات آن به دلایل نامعلومی متوقف مانده است. این دو چاپ بارها در مصر و لبنان به شیوه افست تجدید طبع یافته است.
ترجمه تفسیر طبری
ترجمه تفسیر طبری به فارسی در بردارنده یک دوره ترجمه آیات قرآن کریم است و برخی قصص و شأن نزولها و دیگر مطالبی که به عادت تفسیرنگاران قدیم در تفسیرنامه‌ها درج می‌گردیده است. این تفسیر نامه کهن پارسی، برجای مانده از روزگار حکومت منصور بن نوح سامانی (حکومت ۳۵۰ـ۳۶۶ ق) است و از ارزنده‌ترین و قدیم‌ترین نثرهای فارسی دری به شمار می‌رود.
به گواهی مقدمه این اثر، امیر سامانی آنگاه که تفسیر دراز دامن طبری را که از بغداد، در چهل مصاحف بیاورده بودند، می‌بیند و خواندنش را دشوار می‌یابد، از علمای ماوراءالنهر جواز ترجمه آن را استفتا می‌نماید و ایشان هم خواندن و نوشتن تفسیر قرآن را به پارسی برای کسی که تازی نداند، روا می‌شمارند. این ترجمه در طول هزاره‌ای که بر آن گذشته، تأثیری بنیادین بر چگونگی ترجمه قرآن کریم به پارسی نهاده است.
منبع: روزنامه اطلاعات
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید