آفریقا 9

ارزيابی منابع

بجز ياقوت حموی كه مطالب مبسوطی از گزارش سفر ابن فضلان نقل كرده است، دو نويسندۀ ايرانی نيز در نوشته‌های پارسی خود به نقل اثر او پرداخته‌اند. يكی از اين دو محمد ابن محمود بن احمد طوسی مؤلف كتاب عجايب المخلوقات است كه كتاب خود را پيش از ياقوت و احتمالاً در فاصلۀ سالهای 555 و 562ق / 1160-1167م (ستوده، 18) و به تقريب حدود 59 سال پيش از ختم معجم البلدان در 621ق / 1224م (4 / 1048) نوشته است .كوالفسكی مؤلف كتاب عجايب المخلوقات را نجيب همدانی دانسته و مدعی شده است كه معمولاً به خطا او را احمد طوسی ناميده‌اند (ص 41). مؤلف ديگر امين احمد رازی است كه در اواخر سدۀ 10 و اوايل سدۀ 11ق / نيمۀ دوم سدۀ 16م می‌زيسته است، و كتاب جغرافيای مفصل او به نام هفت اقليم شهرت دارد. كراچكوفسكی پايان نگارش آن را 1002ق / 1594م نوشته است (IV / 531). مؤلف كتاب عجايب المخلوقات در بيان بعضی مطالب با صراحت از احمد بن فضلان نام برده و از او نقل قول كرده است (طوسی، 414، 570). امين احمد رازی گرچه از ابن فضلان نام نبرده است، ولی بخشهايی از مطـالب او مقتبس از نوشتۀ ابن فضلان است .نوشتۀ او پيرامون اقوام روس، خزر، خوارزم و غيره مؤيد اقتباس از گزارش ابن فضلان و كتاب عجايب المخلوقات است (3 / 314، 495- 498). چنين به نظر می‌رسد كه سفرنامۀ ابن فضلان را در ايران می‌شناخته‌اند، ولی در اروپا تا اوايل سدۀ 19م آن را به عنوان اثری مستقل نمی‌شناختند و تنها بخشهايی از آن به نقل از ديگران در دسترس اهل تحقيق قرار داشت كه عمده‌ترين آنها نوشته‌های ياقوت بود (كوالفسكی، 38؛ نك‍ : ياقوت، 1 / 112-114، 468-470، 722- 728، 2 / 436-440، 484-486، 834-840). 
دانشمندان دانماركی و روسی پيش از محققان ديگر كشورهای اروپايی پيرامون سفر ابن فضلان به تحقيق پرداختند. راسموسن (1785-1826م) خاورشناس دانماركی نخستين كسی بود كه در اروپا پيرامون بازرگانان مسلمان و عرب به مطالعه و تحقيق پرداخت و می‌توان او را سلف برجستۀ فرن در زمينۀ بررسی رسالۀ ابن فضلان به شمار آورد (كراچكوفسكی، V / 61). 
كوالفسكی دربارۀ آثار محمد بن محمود بن احمد طوسی (نجيب همدانی) و امين احمد رازی می‌نويسد: از مدتها پيش معلوم شده بود كه بعضی آثار اين دو مؤلف از نوشتۀ ابن فضلان اقتباس شده است. بخشی از نوشته‌های نجيب همدانی نخستين بار در 1827م و به تقريب همزمان با كشف مطالبی از ابن فضلان انتشار يافت، ولی انتشار خبرهای مندرج در كتاب امين احمد رازی كه شامل مطالبی از نوشتۀ ابن فضلان بود، مربوط به سال 1892م است. آن زمان مقابلۀ اين دو اثر پارسی با نوشتۀ ياقوت نتايج دلخواه را به بار نياورد، ولی بعدها معلوم شد كه اين دو مؤلف از نوشته‌های ابن فضلان بهره گرفته‌اند و نظری ارائه شد مبنی بر اينكه امين احمد رازی از نسخه‌ای كه كامل‌تر از نسخۀ خطی موجود در مشهد بود، بهره جسته است (ص 41). فرن بنيادگذار موزۀ آسيايی و يكی از نخستين نمايندگان تحقيق پيرامون مآخذ عربی دربارۀ روسيه در اثر كلاسيك خود زير عنوان «بلغارهای ولگا بر اساس سفرنامۀ ابن فضلان» كه در 1823م انتشار يافت، مطالبی دربارۀ سفر ابن فضلان نوشت كه نمونه‌ای از تحقيقات علمی‌ ارزندۀ اوست. نوشتۀ فرن دربارۀ رسالۀ ابن فضلان را می‌توان از برجسته‌ترين متون جغرافيايی سدۀ 19م به شمار آورد (كراچكوفسكی، IV / 26). در 1899م اسپيتسين باستان‌شناس روس مقاله‌ای تحت عنوان «پيرامون صحت يادداشتهای ابن فضلان» نوشت و درآن متذكر گرديد كه نوشتۀ ابن فضلان سرشار از عدم آگاهی و تحريفهاست و در آن مطلبی كه شبهه‌انگيز نباشد، نمی‌توان يافت (كوالفسكی، 39). تيزن هاوزن در همان زمان طی مقاله‌ای زير عنوان «در حمايت از ابن فضلان» به نوشتۀ اسپيتسين پاسخ گفت. وی مقالۀ باستان‌شناس مذكور را سطحی ناميد و متذكر شد كه اسپيتسين نتوانسته است به مسائل طرح شده پاسخی قانع‌كننده بدهد (نك‍ : همانجا). با اين وصف شبهۀ اهل تحقيق برطرف نشد. در 1908م وستبرگ دانشمند اهل ريگا پيرامون نوشتۀ اسپيتسين به اظهار‌نظر پرداخت و بعضی مطالب آن را معقول خواند (همانجا، حاشيۀ 3). حد اعلای انتقاد و انكار نسبت به مطالب ابن فضلان را در نوشتۀ ماركوارت می‌توان يافت كه به بررسی گزيده‌ای از اثر محمد عوفی اختصاص دارد. ماركوارت در اين نوشته ضمن بحث پيرامون گزارش سفر ابن فضلان به نادرستی نظريات وی اشاره كرده و نوشته‌های او را «فريبگريهای بی‌شرمانه» ناميده و متذكر شده است كه ابن فضلان هرگز به ساحل ولگا گام ننهاده و آنچه نوشته، درست نيست (كوالفسكی، همانجا). روزن نيز بخش اعظم پژوهشهای خود را به آن دسته از مآخذ عربی كه مطالب آنها دربارۀ اروپای شرقی بوده، اختصاص داده است. بخش مهمی ‌از تحقيقات او دربارۀ رسالۀ ابن فضلان است (كراچكوفسكی، V / 100). مقالۀ روزن زير عنوان «مقدمه بر طبع جديد يادداشتهای ابن فضلان» كه در 1902م انتشار يافت، كوشش تازه‌ای در زمينۀ ارزيابی آگاهيهای ابن فضلان بود. روزن در اين مقاله مسألۀ رابطۀ ميان نوشته‌های ابن فضلان و ياقوت، به ويژه نظريات انتقادی ياقوت را عنوان كرد كه در آن زمان واجد اهميت بسيار بود (كوالفسكی، 39). وی در 1904م نيز به تحقيق پيرامون نوشتۀ ابن فضلان پرداخت (كراچكوفسكی، همانجا). روزن و بارتولد هر دو طی مطالعات خود از نوشتۀ فرن بهرۀ فراوان جستند (همو، IV / 185). 
کشف نسخه خطی كتاب ابن فضلان در موزۀ آستان قدس رضوی نقطۀ عطفی در بررسی گزارش سفر ابن فضلان از سوی محققان بود كه به تقريب پس از يك صد سال صورت می‌گرفت. نسخۀ خطی اين مجموعه كه شامل كتاب البلدان ابن فقيه، دو رسالۀ ابودلف و كتاب احمد بن فضلان است، نخستين بار در 1920م توسط ايوانف از طريق بررسی فهرست كتابخانۀ آستان قدس كه در 1312ق تنظيم گرديده بود، شناخته و معرفی شد (كوالفسكی، 72، حاشيۀ 1). 

احمد زكی وليدی طوغان كه آن زمان هنوز در شوروی می‌زيست و پيش از مهاجرت به تركيه با نام احمد زكی وليدف شهرت داشت، در 1923م كتاب ابن فضلان را شناخت و طی مقاله‌ای معرفی كرد. ترجمۀ مقالۀ او در 1305 ش در مجلۀ ايرانشهر منتشر گرديد (شم‍ 1، صص 45- 48، شم‍ 3، صص 164-168، شم‍ 4، صص 235-240). در 1935م انستيتوی خاورشناسی فرهنگستان علوم اتحاد شوروی عكسی از تمامی‌اين نسخۀ خطی به دست آورد كه شامل بخش دوم اثر ابن فقيه همدانی، دو رسالۀ ابودلف و كتاب ابن فضلان جمعاً در 212 برگ به قطع بزرگ بود. از 19 تا 23 اكتبر 1937 مجمع عرب‌شناسان شوروی در لنينگراد تشكيل گرديد كه طی آن گزارشهايی دربارۀ يادداشتهای سفر ابن فضلان قرائت شد. مجموع گزارشها دو سال بعد تحت عنوان «سفر ابن فضلان به ولگا» با ترجمه و تعليقات زيرنظر كراچكوفسكی توسط انستيتوی تاريخ و انستيتوی خاورشناسی فرهنگستان علوم اتحاد شوروی در مسكو و لنينگراد (1939م) انتشار يافت. در اين كتاب بخشهايی از گزارش سفر ابن فضلان به روايت ياقوت به ويژه دو نسخۀ خطی موجود در انستيتوی خاورشناسی درج شده است. در پايان سال 1939م چند مقاله از زكی وليدی طوغان نيز كه به نسخۀ خطی ابن فضلان اختصاص داشت، در مجموعه‌ای به زبان آلمانی زير عنوان «گزارش سفر ابن فضلان» منتشر گرديد. 
از مقدمۀ زكی وليدی معلوم می‌شود كه وی با متنی كه در 1939م، در اتحاد شوروی به چاپ رسيده بوده، آشنایی داشته است (كوالفسكی، 80). همان سال ترجمۀ كامل نسخۀ خطی گزارش سفر ابن فضلان كه در سال 1067ق به كتابخانۀ آستان قدس اهدا شده بود و به شخصی به نام ابن خاتون تعلق داشت، به زبان روسی انتشار يافت. گمان می‌رود ابن خاتون از اعقاب شخصی به نام خاتون بوده كه كتابخانۀ معتبری در مرو داشته است (همو، 40). ياقوت نيز از وجود «خزائن خاتونيه» در يكی از مدارس مرو ياد كرده است (4 / 509) كه به احتمال قوی متعلق به همان خاتون بوده است. محتمل است نسخۀ رسالۀ موجود در مشهد متعلق به سدۀ 7ق / 13م و از مجموعۀ كتابهای موجود در كتابخانۀ ياد شدۀ مرو بوده باشد. ظاهراً ياقوت اين نسخه را ديده بوده، ولی از متن نوشتۀ او معلوم می‌شود كه با نسخۀ ديگری از اين رساله نيز آشنايی داشته است (كوالفسكی، همانجا). بليايف از جملۀ محققانی است كه دربارۀ گزارش سفر ابن فضلان برمبنای نسخۀ خطی آستان قدس به تحقيق پرداخته است. وی در مقالۀ خود با عنوان «مأخذ عربی دربارۀ تاريخ تركمنها و تركمنستان طی سده‌های 9-13م» از يادداشتهای ابن فضلان و مطالب نسخۀ خطی آستان قدس دربارۀ خوارزم و غزان بهره جست. بارتولد در سالهای 1918 و 1926م، گزارشی با عنوان «آگاهيهای اعراب دربارۀ روسها» به رشتۀ تحرير كشيد كه در 1940م در جلد اول نشريۀ خاورشناسی اتحاد شوروی به چاپ رسيد (اومنياكوف، 144-145). در حواشی مقالۀ بارتولد اطلاعات كسب شده از گزارش سفر ابن فضلان بر مبنای نسخۀ خطی آستان قدس بر مطالب اصلی مقاله افزوده شده است (II / (1)810-858). مقالۀ اسميرنوف نيز در 1940م با عنوان «شرحی دربارۀ تاريخ قديم بلغارها» در نشريۀ «كارهای موزۀ دولتی تاريخ» انتشار يافت. مقالۀ گركوف تحت عنوان «بلغارهای اطراف ولگا طی سده‌های 9 و 10م» كه در 1945م در نشريۀ «يادداشتهای تاريخی» به چاپ رسيد، در زمينۀ يادداشتهای سفر ابن فضلان واجد اهميتی بسزاست. از ديگر كسانی كه دربارۀ گزارش سفر ابن فضلان به تحقيق پرداخته‌اند، هلموت ريتر است كه طی مقاله‌ای با عنوان «دربارۀ متن گزارش سفر ابن فضلان» اثر مزبور را از ديدگاه زبان شناسی مورد تحليل قرار داده است (صص 98-126). ريتر شيوۀ نگارش ابن فضلان را مطلوب ندانسته و چنين اظهار عقيده كرده كه ياقوت احتمالاً به تصحيحاتی در متن پرداخته است (ص 100). يكی ديگر از كارهای پرارزش دربارۀ سفر ابن فضلان نوشتۀ تسگلدی دانشمند مجارستانی است كه زير عنوان «دربارۀ گزارش سفر ابن فضلان بر پايۀ نسخۀ خطی مشهد» به چاپ رسيده و از ديدگاه بررسی نسخۀ خطی آستان قدس واجد اهميت است. روبرت بليك و ريچارد فرای نيز مقالۀ مشتركی با عنوان «يادداشتهای مربوط به رسالۀ ابن فضلان»انتشار دادند كه شامل مقدمه، ترجمۀ انگليسی كتاب ابن فضلان، يادداشتها، اضافات و ملحقات است. آنها در نوشتۀ خود نظريـات زكی وليـدی طوغـان را آشفتـه و مشـوش تشخيص دادند، ولی در نوشته‌های آنان كوششی در زمينۀ بررسی مستقل متن عربی مشهود نيست و اغلب به تفسير اظهار‌نظرهای ديگر مؤلفان پرداخته‌اند (كوالفسكی، 86). بعضی نكات كتاب ابن فضلان در نوشتۀ تادئوش كوالسكی دانشمند لهستانی با عنوان «دربارۀ سفر ابراهيم بن يعقوب طُرطوشی به سرزمين اسلاوهای غربی بر اساس روايت البكری» انعكاس يافته است. 
زايوچكوفسكی در «تحقيق پيرامون معمای خزر» از نوشتۀ ابن فضلان بهره جسته است. آرتامونوف نيز در كتاب «تاريخ خزر» ضمن شرح روابط اجتماعی ميان بلغارها و خزران (ص 401) و تدفين و حتی قتل خاقانها پس از 40 سال فرمانروايی (ص 409-410) از نوشتۀ ابن فضلان بهره گرفته است. از ديگر كسانی كه نسخۀ خطی كتاب ابن فضلان را مورد بررسی قرار داده‌اند، آرنه دانشمند سوئدی است كه پيرامون سفر ابن فضلان به سرزمين بلغارها به تحقيق پرداخته است. وی در آغاز شرح مختصری دربارۀ تاريخچۀ پژوهش اثر ابن فضلان به ويژه در روسيه نوشته، پس از آن به شرح سفر ابن فضلان در اطراف ولگا پرداخته و به مطالب مربوط به غزان ـ تركمانان و منشأ آنان توجه نموده و نوشته‌های بارتولد، مينورسكی، اوشانين و ديگران را ملاك تحقيق قرار داده است (كوالفسكی، 91). به زبان عربی و زبانهای ملل شرق نيز مقاله‌هايی دربارۀ گزارش سفر ابن فضلان انتشار يافته است كه از آن جمله‌اند: مقالۀ عبدالوهاب عزام، «البلغار المسلمين»، مجلة الثقافة، شم‍ 261، 1943م، شم‍ 262، 1944م؛ مقالۀ مينورسكی «الرحالة العربی ابن فضلان»، المستسمع العربی، ج 4، شم‍ 1، 1944م؛ مقالۀ زكی محمد حسن در كتاب الرحالة المسلمون فی العصور الوسطی، قاهره، 1945م؛ مقالۀ ايگناتی‌يو كراچكوفسكی در كتاب الدراسات العربية فی الاتحاد السوفتی، بغداد، 1946م (كوالفسكی، همانجا). در 1379ق / 1960م متن كتاب ابن فضلان همراه با تعليقات و تفسير دكتر سامی ‌دهّان در دمشق انتشار يافت كه مبتنی بر عكس نسخۀ خطی موجود در آستان قدس رضوی بود. در 1345ش ترجمۀ فارسی اين كتاب توسط ابوالفضل طباطبايی از سوی بنياد فرهنگ ايران طبع و منتشر گرديد. مهم‌ترين اثر تحقيقی همراه با ترجمه و تفسير و تعليقات دربارۀ كتاب ابن فضلان مرهون زحمات آندره پترويچ كوالفسكی دانشمند شوروی است كه زير عنوان «كتاب احمد بن فضلان و سفر او به ولگا در سالهای 921-922م» به سال 1956م در خاركف انتشار يافت كه شامل 348 صفحه همراه با عكسهايی از نسخۀ خطی كتاب است. 

مآخذ

 ابن اثير، الكامل؛ ابن بطوطه، محمدبن عبدالله، رحلة، بيروت، 1384ق / 1964م؛ ابن حوقل، محمدبن علی، صورة الارض، به كوشش كرامرس، ليدن، 1939م؛ ابن رسته، احمدبن عمر، الاعلاق النفيسة، ليدن، 1891م؛ ابن طقطقی، محمدبن علی، الفخری، بيروت، 1400ق / 1980م؛ ابن فضلان، احمد، «ما شاهد فی بلد الترك و الخزر و الروس و الصقالبة و الباشغرد و غيرهم ... »، مجموع فی الجغرافيا، به كوشش فؤاد سزگين، فرانكفورت، 1407ق / 1987م؛ همو، «كتاب احمد بن فضلان ... » (نك‍ : كوالفسكی در مآخذ لاتين)؛ ابوالفدا، تقويم البلدان، به كوشش دوسلان، پاريس، 1840م؛ امين احمدرازی، هفت اقليم، به كوشش جواد فاضل، تهران، 1340ش؛ دهان، سامی، حاشيه و مقدمه بر رسالة ابن فضلان، دمشق، 1378ق / 1959م؛ زكی وليدی، «نسخه خطی كتاب ابن فقيه در مشهد»، ايرانشهر، 1305ش؛ ستوده، منوچهر، مقدمه و تحشيه بر عجايب المخلوقات (نك‍ : طوسی در همين مآخذ)؛ طبری، تاريخ؛ طوسی، محمدبن محمود، عجايب المخلوقات، به كوشش منوچهر ستوده، تهران، 1345ش؛ قرطبی، عريب بن سعد، صلة تاريخ الطبری، قاهره، 1968م؛ گرديزی، عبدالحی بن ضحاک، زين الاخبار، به كوشش عبدالحی حبيبی، تهران، 1347ش؛ مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، به كوشش يوسف اسعد داغر، بيروت، 1385ق / 1965م؛ ياقوت، بلدان؛ نيز: 

Artamonov, M. I. , Istoriya Khazar, Leningrad, 1962; Bartold, V. V. , «Arabskie izvestiya o Rusakh», Sochineniya, Moscow, 1968; Fraehn, C. M. , Ibn-Foszlan’s und anderer araber Bericht über die Russen älterer zeit, Hamburg, 1823; Krachkovskii, I. Yu. , «Arabskaya geograficheskaya literatura», Izbrannye sochineniya, Moscow / Leningrad, 1957; id, «Ocherki po istorii russkoi Arabistiki», ibid, 1958; Kovalevskii, A. P. , Kniga Akhmeda ibn - Fadlana o ego puteshestvii na Volga v 921-922 gg, Kharkov, 1956; Lestrange, G. , The Land of the Eastern Caliphate, London, 1966; Ritter, Helmut, «Zum Text von Ibn Fadlan’s Reisebericht», ZDMG, 1966, vol. XCVI; Umnyakov, I. I. , Annotirovan-naya bibliografiya trudov Akademika V. V. Bartolda, Moscow, 1976. 

عنایت‌الله رضا