زعیتر، اکرم

زُعَیْـتِر، اکرم (۱۳۲۷-1416 ق/ 1909-1995 م)، مبارز سیاسی فلسطینی، روزنامه‌نگار، دیپلمات، دارای سمتهای متعدد سیاسی و نویسنده. 
زعیتر در نابلس فلسطین متولد شد و در خانواده‌ای اهل علم رشد یافت؛ به‌طوری‌که پدرش به دانش گسترده شهرت داشت. او از رجل سیاسی نابلس بود و در دوره‌ای به ریاست شهرداری این شهر رسید. برادر بزرگ‌ترش، عادل، شخصیت علمی و مترجم شناخته‌شده‌ای بود (یاسین، 217؛ زرکلی، 3/ 244).
اکرم زعیتر آموزش ابتدایی تا دبیرستان را در نابلس گذراند و سپس در کالج آمریکایی بیروت تحصیل را ادامه داد و دکترایش را در رشتۀ حقوق از دانشگاه بیت‌المقدس دریافت کرد. در مدارس متوسطۀ عکا به تدریس پرداخت. در قیام فلسطینیها در 1347 ق/ 1928 م، در نشریات شورا، الاقدام، صوت الحق و یرموک مقالات سیاسی ‌نوشت (زعیتر، بواکیر ... ، 7- 8، 33، 51-52؛ العلماء ... ، 38). پس از اینکه احساس کرد تدریس در عکا، فعالیتها‌ی سیاسی‌اش را محدود می‌کند، استعفا داد و با پذیرش مسئولیت سردبیری نشریۀ مرآة الشرق، تشکیل ارتش دفاعی از جوانان فلسطینی را پیشنهاد داد؛ اما حکام انگلیسی فلسطین، فعالیتهایش را برنتافتند، دستگیر، محاکمه و به نابلس تبعیدش کردند (زعیتر، همان، 51-52، 64، 104، 136-150؛ العلماء، یاسین، همانجاها). این تبعید، فرصتی برایش فراهم آورد تا توده‌های مردم فلسطین را برضد اشغالگری و مهاجرت یهودیان به آن سرزمین بسیج کند. او رهبری تظاهرات بزرگی را بر عهده گرفت و همچنین یکی از دو نایب‌رئیس کنفرانس مربوط به بررسی تسلیح شهرکهای یهودی‌نشین شد (زعیتر، همان، 307- 308، 318-321؛ حماده، 1/ 309-310). پس از بازگشت از تبعید، نگارش مقالات ضد اشغالگری و ضد استعماری‌اش را در نشریۀ الحیاة آغاز کرد و نقش مهمی در قیام 1349 ق/ 1931 م فلسطینیها برضد اشغالگران داشت. بر ‌اثر این فعالیتها دستگیر، محاکمه و بار دیگر به نابلس تبعید شد (همانجا؛ وثائق ... ، 245).
زعیتر پس از مدتی فعالیت علمی و سیاسی در نابلس، در تأسیس حزب استقلال در 1351 ق/ 1932 م، در کنار عونی عبدالهادی، از رهبران فلسطینی، قرار گرفت. محور نخست اعلامیۀ حزب، استقلال کامل سرزمینهای عربی بود (زعیتر، همان، 412-413؛ حوت، 271). در همایش پنج‌روزۀ تأسیس گروه اقدام ملی در لبنان (3- 8 جمادی‌الاول 1352 ق/ 24- 29 اوت 1933 م)، وی به مقام نایب‌رئیس همایش انتخاب شد. این گروه دو هدف را دنبال می‌کرد: حاکمیت و استقلال مطلق عربها و وحدت همه‌جانبۀ آنها (زعیتر، همان، 528-530).
تشدید فعالیتهای ضد استعماری زعیتر، ازجمله: سخنرانی تحریک‌آمیزش در تشییع‌جنـازۀ عزالدین قسـام (ه‍ م) در1354 ق، درخواستش برای تشکیل کمیتۀ ملی پس از درگیری یک گروه ملی‌گرا بانیروهای امنیتی، انتخابش به‌عنوان دبیرکل کمیتۀ ملی و سازمان‌دهی و نظارتش بر اعتصاب بزرگ، به دستگیری و زندانی‌شدن مجددش به دستِ حاکم انگلیسی نابلس انجامید (حماده، 1/ 310؛ «‌اکرم ... »، npn.). او پس از مدتی آزاد شد و در همایش عمومی عرب در بلودان سوریه، با حضور نمایندگان سوریه، مصر، عراق، لبنان، اردن، فلسطین و برخی از آزادگان مراكش شرکت کرد و نمایندگی مردم فلسطین را بر عهده داشت. در این نشست به مخالفت با طرح پیشنهادی انگلستان برای تجزیه و تقسیم سرزمین فلسطین، به اتفاق آراء تصمیم گرفته شد (زعیتر، الحرکة ... ، 315- 325، «مقابلة ... »، 222).
زعیتر پس از کشته‌شدن عزالدین قسام، ضرورت مبارزۀ مسلحانه را اجتناب‎ناپذیر دید و برای حضور در دو همایش بزرگ عربی به مصر رفت. در خلال دورۀ دوم قیام فلسطین، در دمشق اقامت گزید و مسئولیت رسانه‌ای قیام را بر عهده گرفت؛ سپس با ورود به بغداد، به انقلابیون این کشور به رهبری رشید عالی گیلانی (ه‍ م) یـاری رساند (همو، الحرکة، 466-470، مـن اجل ... ، 7-10؛ قاسمیه، 3/ 815، 817؛ نیز نک‍ : مقدمه‌ بر ... ، 10؛ شوفانی، 451-460). زعیتر در تأسیس باشگاه المثنى در بغداد ــ که کانون اصلی حرکت عربی در عراق بود ــ مشارکت داشت و در وزارت آموزش‌وپرورش این کشور مسئولیتهای متعددی پذیرفت (زعیتر، «مقابلة»، 218؛ «اکرم»، npn.). پس از شکست انقلابیون عراق، به سوریه رفت و مدتی در دمشق و لاذقیه مخفی بود؛ سپس به حلب رفت و پس از تهدید نیروهای ژنرال دوگل به اشغال سوریه در سالهای جنگ جهانی دوم، به ترکیه رفت و پناهندۀ سیاسی شد (زعیتر، من اجل، 51- 58).
زعیتر مدعی است وقتی موسولینی، رهبر حزب فاشیست ایتالیا، اعلام کرد حافظ اسلام است، او نخستین کسی بود که مقاله‌ای تند و گزنده نوشت و موسولینی را آماج تمسخر و تقبیح قرار داد (همان، 330). وی با پایان‌یافتن جنگ جهانی دوم، و دست‌یافتن سوریه بـه استقلال، بـه این کشور بـازگشت و به شکـری قوتلـی (ه‍ م)، رئیس‌جمهور سوریه، نزدیک و سمت مشاور هیئت این کشور در اتحادیۀ عرب به وی سپرده شد. او همچنین به عضویت کمیتۀ دائمی فلسطین در اتحادیۀ عرب درآمد. یک سال بعد، در رأس هیئتی عربی برای توضیح و دفاع از آرمان فلسطین به 13 کشور، به آمریکای لاتین سفر کرد (همو، مهمة ... ، 3-11؛ حماده، 1/ 311). زعیتر در همین سالها در همایشهای متعدد عربی، حق تعیین سرنوشت فلسطینیان را یک اصل اخلاقی اعلام، و تأکید کرد که فلسطینیان حق طبیعی خودگردانی دارند، و این حق به وعده‌های بریتانیا یا نهادهای بین‌المللی وابسته نیست («دیدگاهها ... »، 22).
پس از رانده‌شدن فلسطینیها در برخوردهای 1366 ق/ 1947 م، زعیتر به کشورهای عربی پناهنده شد و یکی از حامیان و کوشندگان اصلی برقراری اتحادیۀ فدرالی عراق و اردن بود (اسا، 1666). او پس از بازگشت به بازماندۀ سرزمینهای فلسطینی، دبیرکلی 3 دوره مجمع عمومی کنگرۀ اسلامی بیت‌المقدس را در سالهای 1379-1381 ق/ 1959-1961 م بر عهده گرفت و گزارشی از وضع سرزمین فلسطین و چاره‌جویی برای آن ارائه داد (حماده، همانجا؛ کمره‌ای، 401- 419). او در پایان کنگره در 1382 ق، در مقام نمایندۀ فلسطین در سازمان ملل متحد، خواسته‌های ملل اسلامی و مصوبات کنگره را به اطلاع آن سازمان رساند (مفتح، 27). پس از پایان حکومت عموم فلسطین، همراه برخی دیگر از فعالان فلسطینی، به اردن رفت و در وزارت امور خارجۀ این کشور استخدام شد. از 1383 ق سفیر اردن در سوریه، سپس سفیر در ایران و افغانستان بود. در 1386 ق، وزیر امورخارجه، سال بعد وزیر دربار، نمایندۀ مجلس سنا و در 1391 ق، سفیر اردن در لبنان بود و 4 سال بعد، با همین منصب به یونان رفت (موتاوی، 189؛ سخنینی، 232؛ خسروشاهی، 12؛ العلماء، 38). در 1402 ق، بار دیگر به عضویت مجلس سنای اردن درآمد. اکرم زعیتر در 22 ذیقعدۀ 1416 ق/ 11 آوریل 1995 م در خانه‌اش در امّان بر اثر سکتۀ قلبی درگذشت (همان، نیز خسروشاهی، همانجاها).

 برخی معاصران زعیتر، او را مهم‌ترین خطیب سیاسی فلسطین، و برخی وی را قوی‌ترین شخصیت عرب فلسطینی دانسته‌اند (یاسین، 217؛ الثورة ... ، 9-10). زعیتر نخستین کتابش را به‌طور مشترک با درویش مقدادی در حوزۀ تاریخ و با عنوان تاریخنا باسلوب قصصی (1358 ق/ 1939 م) نگاشت. هدف از تألیف آن را ارائۀ روایتی از تاریخ عرب به دور از پیچیدگی و دشواری، و نیز آشناکردن نسل جدید با پیشینۀ باعظمت عرب و تقویت حس ملی‎گرایـانۀ عربی عنوان کردند (زعیتـر و مقدادی، بش‍‌ ). او همچنین اسناد جنبش ملی فلسطین از 1918 تا 1939 م (فاصلۀ میان دو جنگ جهانی) را جمع‌آوری کرد (مقدمه ‌بر، 9). وی از معدود رهبران فلسطینی است که خاطراتش و اسنادی را که در اختیار داشته، منتشر کرده است (یاسین، همانجا). در کتاب الحرکة الوطنیة الفلسطینیة 1935- 1939، به روایاتی که مدعی است فلسطینیها زمینهای‌ خود را به یهودیان فروختند، پاسخ داد و آنها را رد کرد. او آرمان فلسطین را فراتر از فرقه‌گرایی بر‌شمرد و از همزیستی ادیان، مذاهب و فرق سیاسی مختلف ذیل یک آرمان دفاع کرد (نک‍ : ماردینی، 66-70). در این کتاب، اخبار را از منابع گوناگون، رادیو، بیانیه‌های دولتی، نشریات و مآخذ دیگر ضبط کرده است (قاسمیه، 3/ 815). از آثار دیگرش می‌توان به مهمة فی قارة، قضیة الفلسطینیة (دمشق، 1369 ق/ 1950 م)، بواکیر النضال، من مذکرات اکرم زعیتر 1909-1935 م (بیروت، 1414 ق/ 1994 م)، من اجل امّتی، من مذکّرات اکرم زعیتر 1939-1946 م (بیروت، 1994 م) و بدوی الجبل و اخاء اربعین سنة (بیروت، 1987 م) اشاره کرد. از نوشته‌های زعیتر و فعالیتهایش چنین برمی‌آید که وی ملی‌گرایی عمل‌گرا بوده، و بیش از همه از آموزه‌های حسن البنّا (1285-1327 ق/ 1906- 1949 م) (ه‍ م)، بنیادگذار اخوان‌المسلمین، تأثیر گرفته است (خسروشاهی، همانجا).
زعیتر، چه زمانی که سفیر اردن در ایران بود، و چه در دورۀ وزارتش، مناسبات دوستانه‌ای با حاکمان ایران داشت (فیض، 2/ 220؛ مستوفی، 653)؛ بااین‌حال، اندیشه‌های ضد استعماری و ضد صهیونیستی‎اش، بر مبارزان اسلام‌گرای ایرانی تأثیر بسزایی داشت و سخنانش در نشریات فارسی‌زبان آنها منتشر می‌شد. کتاب قضیة الفلسطینیۀ او را اکبـر هـاشمی رفسنجانی به فـارسی ترجمه کـرد (هاشمی، «آوارگان ... »، 65-83، «بخش ... »، 45). کمتر از یک سال پس از انقلاب 1357 ش در ایران، انتشار مقاله‌ای از زعیتر در نشریۀ الشرق الاوسط، حاوی ستایش وی از مواضع رهبر انقلاب دربارۀ فلسطین، در ایران بازتاب داشت (نک‍ : دوانی، 11/ 456).

مآخذ

الثورة العربیة الکبرى فی فلسطین 1936- 1939، ترجمۀ سمیر جبّور، بیروت، 1989 م؛ حماده، محمد عمر، موسوعة اعلام فلسطین، دمشق، 2000 م؛ حوت، بیان نویهض، القیادات و المؤسسات السیاسیة فی فلسطین: ۱۹۱۷- 1948، بیروت، 1986 م؛ خسروشاهی، هادی، «اکرم زعیتر مورخ، محقق و مبارز فلسطینی»، اطلاعات، تهران، 1375 ش، شم‍ 760‘20؛ دوانی، علی، نهضت دومـاهۀ روحانیون ایران، تهران، بنیـاد فرهنگی امام رضا (ع)؛ زركلی، اعلام؛ زعیتر، اکرم، بواکیر النضال، بیروت، 1994 م؛ همو، الحرکة الوطنیة الفلسطینیة 1935- 1939، بیروت، 1992 م؛ همو، «مقابلة مع اکرم زعیتر»، شؤون عربیة، به کوشش عبدالقادر یاسین، قاهره، 1402 ق، شم‍ 10؛ همو، من اجل امّتی، بیروت، 1994 م؛ همو، مهمة فی قارة، دمشق، 1950 م؛ همو و درویش مقدادی، مقدمه بر تاریخنا باسلوب قصصی، بیروت، 1358 ق/ 1939 م؛ سخنینی، عصام، فلسطین الدولة، بیروت، 1985 م؛ شوفانی، الیاس، الموجز فی تاریخ فلسطین السیاسی، بیروت، 2003 م؛ العلماء العرب المعاصرون و مآل مکتباتهم، به کوشش احمد علاونه، کویت، 2011 م؛ فیض، محمدصادق، روزشمار 15خرداد 1343، تهران، 1394 ش؛ قاسمیه، خیریه، «المذکرات و السیر الذاتیة الفلسطینیة»، الموسوعة الفلسطینیة، بیروت، 1990 م؛ کمره‌ای، خلیل، بیت‌المقدس و تحول قبله، تهران، 1353 ش؛ ماردینی، زهیر، «ثورة کبرى و اضراب عظیم»، العرفان، بیروت، 1401 ق، شم‍ 1؛ مستوفی، احمد، «اخبار دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسـانی، تهران، 1347 ش، س15، شم‍ 5-6؛ مفتح، محمد، «دانشگـاه نظامیۀ بغـداد»، درسهـایی از مکتب اسلام، قـم، 1341 ش، س 4، شم‍ 5؛ مقدمه بـر وثـائق الحرکة الوطنیة الفلسطینیة 1918- 1939، به کوشش بیان نویهض حوت، بیروت، 1984 م؛ وثائق المقاومة الفلسطینیة العربیة ضد الاحتلال البریطانی و الصهیونیة، به کوشش عبدالوهاب کیالی، بیروت، 1988 م؛ هاشمی رفسنجانی، علی‌اکبر، «آوارگان فقط وطن می‌خواهند»، مکتب تشیع، قم، 1343 ش، شم‍ 11؛ همو، «بخـش خاطرات (خاطرات مقام محترم ریاست جمهوری اسلامی ایران از دورۀ سربازی سال 42)»، یاد، تهران، 1369 ش، شم‍ 18؛ یاسین، عبدالقادر، «مقابلة مع اکرم زعیتر»، شؤون ... (نک‍ : هم‍ ، زعیتر)؛ نیز:

«Akram Zuaiter», All 4 ... , www.All 4 Palestine.com/ ModelDetails.aspx (acc.2023/ 9/ 3); Essa, M. K. A. and W. H. Abdulrazaq, «The Iraqi-Jordanian Federation and Akram Zuaiter's Efforts in It», Palarch’s Journal of Archaeology of Egypt / Egyptology, 2021, no. 18(9); Mutawi, S. A., Jordan in the 1967 War, Cambridge, 2002; Philosophical Perspectives on the Israeli-Palestinian Conflict, ed. T. Kapitan, London/ New York, 2015.
حسینعلی قربانی