کوثر

کوثَر، نام حوض یا نهری در جنت که همۀ چشمه‌های بهشت از آن جاری می‌شوند. 
کوثر واژه‌ای عربی است به معنی بسیار از هرچیز، غبار برهم‌نشسته، مرد خیر و بسیاردهش ( آنندراج)، سرچشمۀ خودجوش (قریب، 2/ 350) و هر آب روان گوارا (نفیسی)؛ نیز به معنی خیر و برکت بسیار و پایان‌ناپذیر آمده است و در مفهوم مبالغه در اعطای چیزی است که خداوند به‌سبب آن بر رسولش منت گذاشته است (طبرسی، مجمع ... ، 16/ 1430؛ عادل، 5/ 47- 48). کوثر نام 108اُمین سورۀ قرآن کریم است. این سوره مکی، و مشتمل بر 3 آیه است و لفظ «کوثر» در نخستین آیه، «اِنّا اَعْطَیْناکَ الکوثَر»، آمده است. مفسران دربارۀ شأن و محل نزول این آیـه مطالب بسیاری نوشته‌اند (نک‍ : طبرسی، همان، 16/ 1432، جوامع ... ، 6/ 720؛ جرجانی، 458؛ ابطحی، 434). 
در تفسیرهای عرفانی قرآن کریم، آب حوض کوثر را به شراب ‌الٰهی تأویل کرده‌اند که برای تشنگان امت است (مبیدی، 640). این تعبیر در ادبیات عرفانی هم به‌ کار رفته است و شاعران آب کوثر را شراب عشق تلقی کرده‌اند. برخی آب کوثر را مشبه‌به برای زلالی و پاکی قرار داده‌اند؛ مانند: این بوی روح‌پرور از آن کوی دلبر است/ وین آب زندگانی از آن حوض کوثر است (سعدی، 63). اشاره به حضرت علی (ع) در مقام ساقی حوض کوثر از دیگر مضامین رایج است؛ برای نمونه، سوار دین، پسر عم پیمبر/ شجاع عصر، صاحب حوض کوثر (عطار، اسرارنامه، 27) و ساقی کوثر امام رهنمای/ ابن عم مصطفى، شیر خدای (همو، منطق ... ، 252). 
پاکی و زلالی آب کوثر موضوعی است که در ضرب‌المثلها به آن اشاره شده است: به آب زمزم و کوثر سفید نتوان کرد/ گلیم بخت کسی را که بافتند سیاه؛ یا زمین شوره سنبل بر نیارد/ اگر آبش ز حوض کوثر آید (ذوالفقاری، 1/ 545، 2/ 1866)؛ آب ‌کوثر خوردن یا آب ‌کوثر نصیب کسی شدن کنایه از رفتن به بهشت است و معمولاً، برای دعا به‌ کار می‌رود (نک‍ : شاملو، 150). 
در ترانه‌های محلی، هم به آب حوض کوثر اشاره کرده‌اند؛ برای نمونه، سر از من سینه از من خنجر از تو/ لب خشکیده از من کوثر از تو/ / اگر خواهی که خویشونت نفهمند/ اشاره از من و فهمیدن از تو (همایونی، 271). یا این ترانه که در خراسان ثبت شده است: دو زلفان سیاهت هر دو همسر/ که رِخته با بر روی تو دلبر/ / یکی حلقه زده بر گرد رویت/ یکی اُو (آب) می‌خورد از حوض کوثر (شکورزاده، ترانه‌ها ... ، 61). ترکیب «ساقی کوثر» از عبارات رایج در ترانه‌هایی است که میان خراسانیها، آتویی، زن روضه‌خوان، مکتب‌دار یا ملاباجی در مجالس عروسی می‌خواند (احمدپناهی، 271). او همچنین، در پایان مراسم سفرۀ نذری، برای برآورده‌شدن حاجت حاضران، دعاهایی را با شعر و آهنگ می‌خواند که معمولاً، یکی از آنها نوشیدن آب کوثر است؛ برای نمونه، آن کسانی که می‌دَهَند آبگوشت/ آب کوثر بده که بنوش (شکورزاده، عقاید ... ، 301). 
در کومله، هنگام غسل میت، جنازه را با سدر و کافور حل‌شده در آب می‌شویند و به آن «آب زمزم حوض کوثر» می‌گویند (شهاب، 208). این باور میان مردم رایج است که آب کوثر گناهان را پاک می‌کند و بر همین اساس، دربارۀ اشخاص بزهکار و بدطینت می‌گویند: گناهانش را با آب کوثر هم نمی‌توان شست. در نقاط مختلف ایران، برخی چاهها و نهرها را کوثر نامیده‌اند (برای نمونه، نک‍ : اعتمادالسلطنه، 4/ 2270). 

مآخذ

آنندراج، محمدپادشاه، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1363 ش؛ ابطحی، حسن، شبهای مکه، مشهد، 1404 ق/ 1362 ش؛ احمدپناهی سمنانی، محمد، ترانه و ترانه‎سرایی در ایران، تهـران، 1376 ش؛ اعتمـادالسلطنه، محمدحسن، مـرآة البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، 1368 ش؛ جرجانی، حسین، تفسیر گازر، به کوشش جلال‌الدین حسینی ارموی، تهران، ۱۳۳۷ ش؛ ذوالفقاری، حسن، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثلهای فارسی، تهران، 1388 ش؛ سعدی، غزلها، به کوشش اسماعیل صارمی و حمید مصدق، تهران، 1376 ش؛ شاملو، احمد، کتاب کوچه، حرف آ، تهران، 1357 ش؛ شکورزاده، ابراهیم، ترانه‌های روستایی خراسان، تهران، 1369 ش؛ همو، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران، 1363 ش؛ شهاب کومله‌ای، حسین، فرهنگ عامۀ کومله، رشت، 1386 ش؛ طبرسی، فضل، جوامع الجامع، به کوشش و ترجمۀ عبدالعلی صاحبی، مشهد، 1377 ش؛ همو، مجمع البیان، به کوشش و ترجمۀ علی کرمی، تهران، ۱۳۸۰ ش؛ عادل سبزواری، محمود، لغت‌نامۀ قرآن کریم، تهران، 1387 ش؛ عطار نیشابوری، فریدالدین، اسرارنامه، به کوشش صادق گوهرین، تهران، 1338 ش؛ همو، منطق ‌الطیر، به کوشش محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، 1383 ش؛ قریب، محمد، تبیین اللغات لتبیان الآیات، تهران، ۱۳۶۶ ش؛ میبدی، احمد، کشف الاسرار، به کوشش علی‌اصغر حکمت، تهران، 1339 ش؛ نفیسی، علی‌اکبر، فرهنگ، تهران، 1343 ش؛ همایونی، صادق، ترانه‌های محلی فارس، شیراز، 1379 ش.

حسن اکبری بیرق